СЭХЭЭТНҮҮДИЙН АЖИЛ ХАЯЛТ БА ШИНЖЛЭХ УХААНЫ ҮНЭГҮЙДЭЛ

Яг нэг жилийн өмнө энэ нийтлэлийг бичиж байлаа. Өөрийн блог, бас tsahimurtuu.mn дээр тавигдаж байсан юм. Нийлээд их шүүмж, бас эсэргүүцэл дагуулж байж билээ. Бидний хэлсэн санааны үнэ цэнэ одоо ч алдраагүй байгаа тул дахин нийтэлж байна.

Өөрийн гарт барьсан зул
Өрөөлийн нүдэнд гэрэл болдгийг сана.
Шастирын үг

Хүмүүс завгүй байна... Тэд ямар нэгэн юм хийгээд л завгүй байгаа даа. Аав нь хүүтэйгээ уулзах завгүй. Хүү нь ч гэсэн аавтай уулзах завгүй. “Нялхсыг угтаж, өтгөсийг үдээд өчүүхэн ч чөлөө завгүй байна” Монголчууд. Ямар нэг юм хийгээд завгүй байдаг хүмүүст, ялангуяа тэр ямар нэг юм нь ямар ч юм биш байдаг хүмүүст үүнийг зориуллаа.

Сэхээтнүүд, оюунлагууд эзгүй хойгуур дүр эсгэгчид сэхээтэн болж орлон тоглож байна. Хүний нийгмийн гэлтгүй аливаа нийгмийн байгуулалд ч цөөн хэдэн манлайлагчид байж олонхоо чирч явдаг нь жам ёсны зүйл юм. Харин өнөөгийн Монголд өнөөх чирэгдэж явдаг хэд нь манлайлагчид болж, оюунлагуудын оронд суучихаад өчүүхэн ч чөлөө завгүй орлон тоглолт үзүүлж байна.

Өнөөдөр хэн сайн орлон тоглож чадсан нь эрх мэдэл, албан тушаал, мөнгийг хүслээрээ олж, хүүхэн шуухан сольж, морь мал уралдуулсан шиг зугаацан амьдарч байна. Түүхийн будангуй салхинд үе үе ингэж “айл гэр” болж тоглосоор ирсэн нь ажиглагддаг. Харин тэр орлон тоглогчид оюуны салбарт гар хөлөө дүрж, тухалж суугаад жинхэнэ шилдгүүдийг, оюуны жинхэнэ гигантуудыг шахаж байгаа нь хэрээс хэтэрлээ.

Монголын шинжлэх ухааныг “Арлын буюу Робинзон Крузогийн шинжлэх ухаан” гэж нэгэн судлаач сануулсан нь бий. Тэр л арлын шинжлэх ухааны үхширмэл арга барилаа нэгэнт өөрчилж, салхи савир оруулах цаг хэдийнээ болчихоод байхад өнөөх л орлон тоглогчид үхэн хатан зууралдсаар байна. 1990 он хүртэл бид арлаа сайн судалсан, шинжлэх ухааны арал буй болгож чадсан. Харин одоо аль болох шинээр, аль болох өөрөөр харах цаг нэгэнт болчихжээ. Далан жил бичсэн. Далан жил бие биеэ магтан дуулсан. Ямар сайндаа л “Чойбалсангийн тавин насны ойд зориулсан шүлэг” бичээд төрийн шагнал авч байхав дээ. Хорин жил давтан бичсэн. Хорин жил мөн л бие биеэ магтан дууллаа. Энэ төөрөгдлийн хорин жилд сэхээтнүүд ажил хаяж, орлон тоглогчид сэхээтнийг дүрд тоглохыг оролдож, аль хэдийнээ орлон тоглогчдын хүчирхэг арми буй болж, ардын болон төрийн шагналтнууд гэгдэж, цаашлаад академич хүртэл болж амжжээ.

Монголд шинжлэх ухааны судалгаагаар тэргүүлдэг Монгол Улсын Их Сургуульд дөч, тавин жил багшийн дүрд тоглож, нэг ч бүтээл гаргаагүй хүн эмээд нь ярьсан үлгэрээ XXI зууны ач охинд нь ярьсаар байна. Мөн хорин жил их сургуульд багшилсан бас нэг орлон тоглогч ном нэртэй цуглуулга хийж оюутнууддаа шахаж байна. Монголын ШУА-д хорин жил ажиллахдаа гялтайх ганц өгүүлэл бичээгүй хүн доктор болж байна. Толгойтой бүхэн нь завгүй байхын тулд магистр хамгаалж, их дээд сургуулийн диплом цуглуулан тоглож байна. Ийм л үнэ цэнэ, эх адгаа алдсан завгүй хүмүүсийн хаанчлал газар авлаа. Монголын оюуны салбарт тэргүүлдэг энэ байгууллагуудад ийм хүмүүс ингэж тоглож байхад өөр бусад нь бүр нэмэргүй байгаа даа. Тэд шинжлэх ухааны нэр хүндийг шавар шалбаагт хутгаж хаясанаараа шинжлэх ухаанаас хол олон нийтийн дунд шинжлэх ухаан гэж ийм муухай юм байдаг гэсэн мэссэж тарааж байна.
Татвар төлөгчдийн мөнгөөр мэссэнжэрдэж, орифлеймын бараагаа бие биедээ шахахдаа уран үгээ барж, бохь зажлахаас өөр юм хийхээ больсон тэднийг уг үндсээр нь өөрчлөх цаг нэг болсныг дахин сануулах юун. Тэд, орлон тоглогчид тэр ажилдаа завгүй, тэр ажилдаа дэндүү хайртай. Учир нь тэд өөр юм хийх чадваргүй болтлоо завгүй ажилласан юм. Хамгийн харамсалтай нь сэхээтнийг орлогчид шинэ хүмүүст боломж өгөхгүй байхыг, эсвэл яг өөр шигээ зэрэмдэг байхыг шаардаж, арал дээрээ амар жимэр завгүй мэт амьдрахыг хичээсээр байна. Тиймээс “дундаж хүн хэнийг ч өөрөөсөө дээш гаргах дургүй... өөрөө өөртөө л эзэн байхыг хүсдэг. Харин өөрийгөө бусдаас ялгаатайг мэддэг агуу их хүмүүс бол үнэнчээр зүтгэх ямар нэгэн дээд зарчим хийгээд өөрөөсөө илүү хүмүүсийг үргэлж хайж явдаг” гэж Ортега-и-Гассет хэлсэн юм.

Шинэ л байхгүй юм бол дахин давтаад юу хийнэ. Далан жил, дахиад хорин жил улиглалаа. Бидэнд өнөөдөр Цэдэнбалын ардчилсан хувилбар хэрэггүй, төрийн шагналт, яамны тэргүүний ажилтан, алдарт уран зохиолч, таван жилийн гавшгайч гэсэн одон медалдаа дарагдах шахсан хүмүүсийн муухан хуулбар ч хэрэггүй, багшийгаа хуулж өөрийнхөө нэрийг тавьдаг эрдэмтний орлон тоглогчид бүр ч хэрэггүй. Харин аугаа Фукогийн онолыг үгүйсгэсэн онол үндэслэсэн монгол залуу, аавынхаа шүлгийг дууриаж бичдэггүй Хасар шиг л хүмүүс хэрэгтэй. Шинжлэх ухааны салбар, оюуны нэр хүндийг ганцхүү жинхэнэ жүжигчид л аварна. Учир нь амьдрал бол жүжиг гэж Шекспир хэлсэн юм. Орлон тоглогчдод орон зай бүү өг, сэхээтнүүдээ.

Дахиад л улиглан, учирлан гуйя оюунлаг сэхээтнүүдээ. Айн Рэндийн “оюунлагууд ажил хаяа юу”, эсвэл Ц.Хулангийн “Сэхээтнүүд минь хаа байна” гэсэн үгсийг дахин сануулмаар санагдлаа. Уул нь сэхээтэн гэдэг хүн бусдыг сэхээрүүлж, сэнхрүүлж, гэгээрүүлж явдаг баймаарсан. Даанч манай сэхээтнүүдийн “ажил хаясаар” удаж байна даа. Х.Тэмүүжин олон өгүүлэлээрээ энэ бүхнийг дахин дахин сануулсаар атал салхи хөдөлж дарцаг дэрвэхгүй байсаар л байгаа бус уу. Шинжлэх ухаан гэсэн энэ том нэр хүнд дээр хоёр хөлөөрөө дэвсэн чарлачихаад, хэнэгчгүй алхаж байгаа олон дүр эсгэгчид байх болж. Тэдний ухаангүй марзан аяглал газар авч, тархинд хүрч байхад оюунлаг сэхээлэг хүмүүс үүний эсрэг дуугарах нь битгий хэл аялдан дагаад байх шиг. Эрдэмтэн гэхээсээ гандангийн дэнжийн төлөгч шиг загнах эдгээр хүмүүс өөрөө ч учрыг нь олоогүй үзэл санаандаа бат итгэж, дутуу иссэн айраг шиг гөлийсэн бодлуудаа хаа сайгүй тарааж байна. Харин энэ бүхнийг нь маргаантай гэсэн хүнийг тэд мангар гэж цоллож таваа хангаж байгаа нь эрүүл үнэн үг хэлсэн нь биш эргүү гөжүү зүйл ярьсан нь өндөрт гарсанаар ил байгаа шүү дээ. Эрүүл саруул ухааны өмнөөс эргүү солиорол зогсож, бүр даван гарах гээд нүүрээ улайлган нүдээ бүлтийлгэн дүлж байхад, оюунлагууд буланд зогсоод буудуулах гэж байгаа буруутан шиг дуугүй л нүдээ бүлтийлгэн гараа өргөж байх нь сонин юм.

Шинжлэх ухааны тодорхой нэгэн салбарт арав хорин жил ажилчихаад дөмөгхөн нэг өгүүлэл бичиж чадаагүй байж, бусдын хийснийг үгүйсгэж шүлсээ үсчүүлэх тэдэнд сайхан байгаа болтой. Угтаа бол энэ байр суурь нь түүнийг ядахдаа ажлаа сайн хийгээрэй, чадвал нээлт хийгээрэй гэсэн утга бас давхар агуулдагийг мэдмээрсэн. Нэмэр болохгүй бол нэрмээс болж, “гүйсэн нохойд” саад болохгүй байхыг сануулж байгааг бодмоорсон. Эрдмийн энэ том байр суурийг цалинг нь өгч, өөрийг нь тэжээдэг газар мэтээр ойлгосон энэ хөөрхийс хэзээ үнэнийг ойлгож нүүрээ улайлган буруугаа хүлээх юм бол доо. Би чадахгүй юм байна гэж хэлчих зориг тэдэнд байхгүй шиг чи болохгүй байна гээд хэлчих зориг зүрх сэхээлэг хүрээнд бас алга уу.

Энэ бүх хаягдсан орон зайн дээр сайн дурынхан гарч ирээд, таанц иргэн, толгойгоо эргэтэл хөөрцөглөж байхад, сэхээтнүүд хаа байна. Хэн дуртай нь өөрийгөө эрдэмтэн, академич хэмээн цоллон, “цагаан яс”-аараа гайхуулж байхад Бруно шатаагдсан амиараа, Галиолей шүүгдсэн нэр хүндээрээ хамгаалж байсан шинжлэх ухаан дуугүй л байх юм. Хэдэн үлгэр цээжээр хэлдэг өвгөн өөрийгөө “угсаатан судлаач”, аавынхаа мөнгөөр костюмаа авч өссөн хүүхэд хэдэн мөр юм бичээд утга зохиол шүүмжлэгч болж байхад хэн ч юу ч дуугарахгүй байгаа нь юуны учир вэ. Бидний зорьж зүтгэж байгаа зам ийм хямдхан юм уу. Энэ бүх балайрал шинжлэх ухааны нэр хүндийг унагаж байна. Хүмүүс шинжлэх ухаан ярьсан хүнийг гажигтай мэтээр ойлгож, бараг номын цагаан солио гэж хүлээн авч байхад, эсрэг талд нь харин элдэв хадуурал мэргэ төлөг газар авч дээр дооргүй түүнд итгэн хошуурах болж. Яг л дундад зууны европын харанхуй байдал манайд ноёрхож байх шиг. Шинжлэх ухааныг ойлгоход сэхээлэг гэгээлэг ухаан хэрэгтэй шиг энэ бүх тэнэглэлийг ойлгоход түүнээс тэнэг байх хэрэг гарах байх даа харамсалтай нь. Энэ бүхнийг ажлаа хаясан оюунлаг, сэхээлэг хүрээнийхэнд зориулав. Нэр зүүгчид “романтик хортон” адил ухаарах сэтгэхүйгүй билээ. Иймээс тэдэнд үг зориулах ч хайран байлаа.