УЛС ТӨРИЙН АНТРОПОЛОГИ

Улс төрийн антропологи гэдэг нь нийгмийн бүтэцээр дамжуулан улс төрийн системыг сонирхон судлахыг хэлнэ. Энгийн үгээр бол нийгмийн улс төрийн харилцааны хамгийн бичил, хүний нүдэнд тэр бүр өртдөггүй харилцаа, бүтцийг судлах гэсэн санаа юм. Тэгвэл энэ хүний нүдэнд өртдөггүй харилцаа гэж юу вэ. Хүмүүсийн бодлоор улс төр гэдэг нь төр иргэний хоорондын харилцаа, захирах захирагдах байдлаас өгсүүлээд Оюу толгойн гэрээ, шинэ ерөнхий сайд, Барак Обама гэх мэт зүйлс байдаг. Улс төрийн шинжлэх ухаан ч энэ бүх томоохон харилцааг судалж дүн шинжилгээ хийж байдаг юм болов уу. Үнэхээр ч улс төр гэдэг нь хэн нэгэн, өөр хэн нэгэнтэй ямар нэгэн байдлаар захирах болон захирагдах харилцаанд орж байгааг хэлж байдаг. Тэгвэл хүмүүс зөвхөн улсынхаа ерөнхийлөгч, ерөнхий сайдад захирагдаад байдаг бус цаашлаад аав ээж, байгууллагын захирал, ахмад настан гээд алхам тутамдаа хэн нэгэн хүнийг өөрөөсөө дээгүүр тавьж хүндэлж “захирагдаж” байх хэрэг гардаг. Гэтэл дээр хэлсэн ерөнхийлөгч, ерөнхий сайд гэх мэт хүний нүдэнд ил томоохон асуудлын гадна талд жирийн цагдаа, “Өргөө” орчмоор гар дээрээс бараа зардаг хүн хоёрын хоорондох улс төрийн харилцаа, аль нэг албан байгууллагын цэвэрлэгч, түүний цэвэрлэсэн шалан дээгүүр алхагч хүн хоёрын хоорондох улс төрийн харилцаа орхигдоод байдаг нь нууц биш юм. Улс төрийн антропологи яг л ийм “орхигдсон, хүний нүдэнд ил бус” асуудлуудыг судлахыг зорьдог билээ.

Улс төрийн антропологийн олонд танигдан хөгжиж болсон үе нь 1940-1950-аад он бөгөөд Радклифф-Брауны хувьсалын болон түүхчлэх онолын эсрэг хүчтэй дэлгэрүүлж байсан Английн функционалист сургуультай холбоотой. Арга зүйн хувьд нэлээд эмпирик баримт материал дээр суурьлаж байсан нь тэр үеийн Африк дэх Европчуудын колонийг судалж байснаас нь харагддаг. Энэ мэт сонирхолтой судалгаа, санааны дотор Э.Причард, М.Фортес нарын хамтран найруулсан Африкийн улс төрийн тогтолцоо (African Political System) бүтээл нэлээд сонирхол татахуйц байжээ. Тэд улс төрийн бүтэц болон түүний гадаад дотоод хүчин зүйлсээс болсон өөрчлөлт, зөрчил мөргөлдөөнийг голчлон сонирхож байсан бол Макс Глүкманы бий болгосон “Манчестерийн дэг сургууль” нь дээрхийн эсрэг нийгмийн үйл явц, систем дээр нь суурьласан бүтцийн задлан шинжилгээ буюу тэдний харьцангуй тогтвортой байдлыг судлахыг зорьж байлаа. Гэхдээ тэрээр зөрчил нь зайлшгүй байдаг, улмаар нийгмийн болон улс төрийн дэг журмыг бий болгодог гэж үзэж байсан болно.

1960-аад оноос улс төрийн антропологийн судалгаанд “үйл явцын хандлага” гэсэн чиг хүчтэй болж төлөөлөгчийн үүргийг чухалчлах болов. Энэ үед дэлхий дахинд колонийн систем задарч байсан тул антропологичид тэр нөхцөл байдалд ажиллах шаардлага гарч ирсэн байна. Магадгүй энэ үеийн Францын онолын сургуулийн нөлөөгөөр судлаачид Марксист хандлага, арга зүйд автаж аливаа үзэгдэлийг түүхчлэх, үйл явцыг чухалчлах хандлагтай болсон байна.

ТӨРГҮЙ АНТРОПОЛОГИОС ТӨРТЭЙ АНТРОПОЛОГИ

Ерөнхийдөө 1860-1960-аад оныг хүртлэх зуун жилд антропологичид эгэл нийгмүүдийг судлан улс төргүй, улмаар төр байхгүй нийгмүүд гэж тодорхойлж байсан байдаг. Энэ нь нэг талаар судлаачид Европын юм уу эсвэл өөрсдийн ойлгодог төрийн хэмжүүрээр тэдгээр нийгмүүдийг хэмжиж байсантай нэлээд холбогддог. Гэтэл 1960-аад оноос антропологичид илүү няхуур судалгаа хийх болж гэнэтийн гэмээр “нээлт” хийсэн нь төргүй гээд байгаа нийгмүүд чинь төртэй юм байна буюу тэд чинь бидний, барууныханы мэддэггүй өөрийн гэсэн зохион байгуулалт, өөр дэг журамтай улс төрийн тогтолцоотой юм байна гэсэн санаа байлаа. 1970-аад оноос антропологийн шинжилгээнд шинэ үе гарсан гэж болно. Энэ үеийн судлаачид зөвхөн Европын бус соёлуудыг судалж байсан уламжлалыг өөрчлөн, олон соёлуудыг харьцуулан судлах болсон аж. Тухайлбал Өмнөд Европын тосгод болон арлууд, өөр нийтлэгүүдийг судлан нэлээд нээлттэй шүүмжлэл өрнүүлэх болж улс төрийн болон нийгмийн шинжлэх ухаанаас өөрөөр эдийн засаг, улс төр төдийгүй нийгмийн бүтцийг дүрслэх болсон байна. Мэдээж энэ бүхний гол нуруу нь орон нутгийн үзэгдлийг нарийнвчлан тоочсон угсаатны зүй байсан билээ. Дээрх судалгаанууд нь ерөнхийдөө хоёр түвшинд хийгдэж байсан гэж болно. Нэгдүгээрт, антропологичид төрөөс зохицуулж байдаг хүрээний гадуурх улс төрийн бүтэц, улс төрийн үзэгдэлд анхаарч байв. Хоёрдугаарт, антропологичид улс төрийн байгууллагуудын албан болон албан бусын хоорондох харилцааг гол сурвалжаа болгож байсан юм. Үүний тодорхой бас алдартай жишээ бол К.Геерцийн Бали аралд хийсэн харьцуулсан судалгаа билээ.

1980-аад оноос улс төрийн антропологи угсаатны ухамсар, үндсэрхэг үзэлд хүчтэй анхаарах болсон. Өмнө нь анхааран судалж агсан ураг төрөл болон нийгмийн зохион байгуулалт дээрээ тулгуурлан “ижилсэл” болон “ижилсэлийн улс төрийг” сонирхон судлаж болсон нь энэ үеийн онцлог юм. Мөн төрөөс бий болгосон үндсэрхэг үзлийн хүрээ, соёлын ялгааны улс төрийн зохион байгуулалт дэх угсаатны ухамсар зэрэг нь нэлээд сонин сэдэв байжээ. Төр-үндэстэний хүрээнээс гадуур бий болдог соёл болон улс төрийн ижилсэл дээрхтэй мөн адил юм. Жишээ нь, олон улсын байгууллагуудын судалгаа болон хувцас, харилцааны дэг жаяг нь үүнд багтана. Нэлээд олон антропологичид аливаа нэг компанийн брюкрат бүтэц, бодлого боловсруулах үйл явцыг сонирхож байна. Хөгжлийн антропологичид сүүлийн арван жилд улс орон шиг улс төрийн тоглогчтой болсон засгийн газрын байгууллагууд, төрийн бус байгууллага, олон улсын байгууллага болон бизнес корпорацийг судлан анализ хийх болжээ. Тэд мөн орон нутгийн соёл болон хөгжлийн байгууллагуудын хоорондын харилцааг хүртэл судлан үзсэн байдаг аж.

Энэ мэтээс гадна өөр олон судалгааны чиг хандлага улс төрийн антрополит байна. Тухайлбал, пост-колонизм, пост-коммунизм, жендер, олон соёлын уулзвар, шилжих хөдөлгөөн даяарчлалын нөлөө гэх мэт. Мэдээж энэ бүхэнд улс төрийн өргөн хүрээ, тодорхой жишээ баримт багтаж байдаг нь ойлгомжтой.