Намар ч уйтгартай юм дөө

Намар ч уйтгартай юм дөө

Б.Явуухулан

Айлууд нүүгээд л

Амрагууд холдоод л

Аяа нүүдэлчний намраа... гэж сайхан хэлж байжээ. Явуугийн үед намар хөнгөхөн хайр дурлалын гунигтай сайхан байжээ. Сайхан гэдэг нь холдсон амраг уруугаа явна гэдэг гоё ш дээ. Санах л гэж холдсон юм шиг. Явах замдаа амрагаа бодоод алс ирээдүйг зөгнөөд л.

Одооны намар ч дээ. Хэдэн жилийн өмнө оюутан болоод хотод ирж байхад аав минь намайг 175 000 төгрөгтэй үлдээгээд явж билээ. Тэр нь МУИС-ийн жилийн төлбөрийн тал нь байлаа. Хөөрхий хамаг байдгаа л барж тэр мөнгийг олсон санагдана.

Гадуур явах юм. Хүүхдээ сургуульд оруулах гэж байгаа ах эгч нарыг хараад өрөвдөх л юм. Хамаг байдагаа барж, үрж хүүхэддээ зориулан сургуульд оруулж байгаа нөгөө нэг юм нь “юм” сурахгүй төвөг болно. Царайдаа гэрэлтэй хүүхэддээ төлбөрийн мөнгөтэй, хоолонд орох эцэг эх уйтгартай юм даа намар цаг. 800 оноо авахаас 400 авсан за бүр 600 авсан хүүхэд ч хэцүү сурлагатай гэж хэлэхэд буруутахгүй л байхдаа. Эцэг эхийнхээ мөнгийн үрэх бас шоуныхаа мөнгийг нэхэх баахан ангайсан амьтадыг бэлтгэх энэ “аян” хэдэн жил үргэлжлэх юм болдоо.

Намар ч уйтгартай даа. Хамаг байдгаа суралгагүй, дэггүй, замбраагүй хүүхдийнхээ төлөө тавьж туух эцэг эхийн царай баяр жаргалтай харагдах ч гэртээ хариад орондоо орохын цагт уйтгартай. Энэ царай хэнд ч харагдахгүй юм даа. Учир нь хүмүүс гэрлээ унтрааж орондоо ордог.

Хорин есхөн насандаа хоёр мастер, хоёр доктор хамгаалсан антропологич

Энэ удаад багшийнхаа тухай жаахан бичье гэж бодлоо. Багш 19-н настайдаа их сургууль төгссөн. Тэрхүү төгссөн сургууль нь өөрийнх нь хэлдэгээр “нас барчихсан” аж. Хувийн сургууль байж л дээ. 21-н настайдаа МУИС-д мастер хамгаалж, 23-н настайдаа ШУА-д доктор цол хамгаалсан нь 2000 он байлаа. 2000-2002 онд Анлийн Кембрижийн Их Сургуульд антропологийн мастер хамгаалсан бол 2002-2006 онд тус суруульдаа докторын зэрэг хамгаалсан хүн юм. Миний мэдэхийн Кембрижид доктор цол хамгаалсан гуравхан монгол улсын иргэн байдгийн нэг нь багш билээ. Өөр монгол угсаатай хүн Кембрижид цол хамгаалсан л даа. Гэхдээ монгол улсын иргэн гуравхан хүн байдаг. Тэнд цол хамгаална гэдэг тийм ч амархан биш байх аа.

Шинжлэх ухаанд оруулсан хувь нэмэр гэвэл алдарт М.Фукогийн (Michel Foucault) хүчний (power) онолд няцаалт өгсөн судалгаа нь юм. Ихээхэн бүдүүлэг байдлаар тайлбарлавал Фукогоос хойш Өрнөдийн нийгмийн ухаанд “хүч хэрэглэнэ, үзүүлнэ гэдэг заавал хариу эсэргүүцэл үүсгэж байдаг зүйл” гэсэн санаа хүчтэй байжээ. Энгийнээр бол хэн нэгэн хүчийг эрхшээгээд нөгөө нэг хүнд түүнийгээ хэрэглэвэл хариуд нь их бага ямар нэгэн хэмжээний хариу эсэргүүцэлтэй тулгарна гэсэн санаа. Тиймээс ч Өрнөдийн нийгмийн ухаанд “хүч гэдэг зүйл заавал эсэргүүцэлтэй тулгардаг” гэсэн үзэл хэвшчихсэн байж. Харин багш Хөх нуурын Дээд Монголчуудыг 12 сарын турш судалж үзээд (ийм удаан өөр улс оронд хээрийн судалгаа хийж байсан хүн манайд байдаг юм болов уу) “хүч заавал эсэргүүцэл үүсгэхгүй байж болно” гэсэн санааг буюу яг Фукогийн эсрэг зүйлийг хэлсэн юм. Яагаад хүч эсэргүүцэл үзүүлэхгүй байж болох вэ. Дээд Монголчууд ахмад настай юм уу нэр төртэй хэн нэгнээ хүндэлж харьцдаг. Хүндлэнэ гэдэг хүчтэй болгож байна гэсэн үг. Гэтэл хамгийн сонин нь Дээд Монголчуудын дунд хүндэлж буй хүн нь ч хүндлэгдэж буй хүн нь ч гэсэн нэг нэгэнтэйгээ их эвсэг сайхан харилцаатай байж таараад байдаг. Хүндэлж буй хүн ямар ч эсэргүүцэл үүсгэхгүй байгаа мөртлөө нөгөө хүнээ хүндлээд байдаг. Нөгөө хүндлэгдэж буй хүн ч ямар ч хариу эсэргүүцэлтэй тулгарахгүй хүндлэгдээд хүчээ эрхшээгээд байгаад байдаг аж. Энэ л байдлаас багш “хүч заавал эсэргүүцэл үүсгэж, бий болгож байх албагүй” гэсэн санаагаа баталж М.Фукогийн үндэслэлийг үгүйсгэсэн юм. Англиар уншдаг бас улс төрийн антропологи сонирходог бол докторын бүтээлийг нь уншиж болно байх. Үгүй бол яахав дээ миний бүдүүлэг тайлбараас л ойлгож авлаа гэж бодохоос.

Багшийн өгүүлэлүүд Inner Asia, Shaman, Asian Studies зэрэг сэтгүүлүүд дээр хэвлэгдсэн байгаа нетээр хайж үзвэл гарч ирэх байх. Тиймэрхүү мэргэжилийн сэтгүүлд юм хэвлүүлнэ гэдэг манай эндэх шиг “миний өгүүлэл байгаа юм, хамгаалах гээд байна хэвлэчих хө” гэсэн журмаар хэвлүүлдэг “ёс зүй” үгүй болохоор бас л өндөр босго давж байж л гарсан байх. Энэ мэтээр яриад байвал өөр олон юм байна даа. Даанч багшаа магтлаа гэж бодох байх. Уул нь нэг ч хуурай үггүй үнэн л үгс байгаа юм. Товчдоо ийм л хүн байгаа юм даа. Хүмүүс коммент үлдээвэл саналынх нь дагуу дэлгэрүүлж болох л юм.

Хүсэл хясал

Сомалид гурван сая хүн өлсгөлөнд нэрвэгджээ гэсэн гарчигтай нийтлэл http://shuud.mn/index.php?option=news&task=view&id=27884 сайт дээр гарчээ. Хөөрхийдөө өрөвдмөөр л юм. Зургийг нь хараад" манайхан энд яадаг билээ. Тэнд гэтэл ингэж байдаг... надаас өгсүүлэн тарган нөхөдүүд зөндөө... ойрд таргалаад байнаа яахуу гэхээр нь өдөр сайн хоол идчээд орой битгий хоол ид гэсэн танилуудын зөвлөгөө (хоол битгий ид гэж байна хөөе)... гэтэл тэнд олдвол юу ч хамаагүй идэхэд бэлэн байгаа даа" гэж бариад л их сүрхий "утопи" юм бодов. Тэгсэнээ өөрийгөө ч шоолох шиг. Хөөрхийсийн зовлонгоор инээд хийдэг би ч муухай л хүн юм даа.

Өнгөрсөн наадмаар Номын сангийн автобусны буудалаас 120-ын буудал орох гэж Энхтайваны гүүрэн дээр түгжирч явахдаа "илүүдэл жинтэй" хүмүүсийг тоолсон юм. 47 эмэгтэй хүн тоолсоны 34 нь илт "илүүдэл жинтэй" байж билээ. Сомали, Монгол хоёр ядуугаа ярьвал адилхан л ядуу байх. Гол ялгаа тэнд тэнд "дандаа л" дайнтай байсан юм. Эгч, ээж, бэр эгч, ажлын газрын хүүхнүүд за миний мэдэх олон л хүүхнүүд турах "хөдөлгөөн" өрнүүлээд удаж байна. Гэтэл тэнд... хахаха. Мэдэхгүй дээ хүсэл хясал юм шиг.

Хурдан баяжих хүсэл тачаал

Манай сургуулийн урд байх Мэдээлэл Технологийн Үндэсний Паркын хажууханд шоо орхиулаад нийлбэрийг нь тоолж үзээд мөнгө “өгдөг” хэдэн хүн байдаг юм. Цагтаа би ч гэсэн 2000 төгрөг алдаж л байлаа тиймэрхүү хүмүүст. 2001 оны 2000 төгрөг их мөнгө л дөө. 25 кг гурил 5500 төгрөг байсан гэж бодохоор. Харин өчигдөр орой МТҮП-ын хажуугаар гарч явтал нөгөө хэдэн хүн байж л байна. Нэг настай эгч “би маргааш мөнгөгүй яах юм бэ, мөнгөө авья л даа” гээд уйлаад байх юм. Мөнгөө л тэдэнт алдсан бололтой. Харин шоо тоглуулж буй эмэгтэй “эгчээ би танд 10 000-ийг нь өгье л дөө” гэх жаахан охин дагуулсан настай эгч “юу яриад байгаа юм би 20 000 төгрөгөөр тоглоо биз дээ” гэж байх юм. Би ч хажуугаар нь өнгөрч алхаад “Интерном” орж явтал ард “хүүе бариад аваарай хүний мөнгө аваад зугтаачихлаа бариад аваарай наадхаа” гэсэн дуу хадаад, эргэж хартал шоо тоглуулдаг хүмүүс зам хөндлөн гараад зугтаачих юм. Настай эгч жаахан охиноо дагуулаад араас нь хөөж байх юм. Эцэстээ Залуучуудын Холбооны тийшээ л яваад алга болсон.

Энэ эгч ч гэлтгүй манайхан хурдан амжилтанд хүрэх, хурдан англи хэл сурах, хурдан баяжих гэх мэт аль л хурдан байна тэр бүхнийг хийх “шуналтай” болчихсон юм шиг. Тэр хүсэл дээр нь тоглож элдэв сургалт, академи байгуулж хөөрхөн хэдэн төгрөг олдог нөхөдүүд ч байх. Гэхдээ манайхан тэгж сургалт дамжаа, төв байгуулж байгаа хүмүүсээ л муулах, гоочлох маягтай юм. Тэр жаахан гажигтай ч гэж байх шиг. Уул нь өөрсдийнхөө тэр “мухайрдуу шуналаа” бодож үзэх хэрэгтэй баймаар. Өөрсдөө харин гажигтай байгаагаа мэдэхгүй. Хүн болгон өөрийнх нь боддог стандарт, хэмжүүрт нийцэхгүй байж болно ш дээ. Тэглээ гээд тэр хүн “гажиг” нь ч хаашаа юм. Би лав сэргэлэн нөхөр л гэж тэднийг хардаг. Арго багш лав нэг ярилцлага дээрээ “би сард телевиз сурталчилгаа гээд 2-3 сая төгрөг төлдөг. Тэгээд өөрөө амьдраад байх мөнгө олчоод л байдаг юм” гэсэн байна лээ. Болж л байна ш дээ. Хулгай хийсэн биш, авилга авсан биш. Өөрийнхөө ам панаалаар сайхан л байна. Аргод буруу байгаа биш тэрэнд нь итгэдэг “цагаан цааснуудад” буруу байгаа биш үү. Ямар хүмүүс байна тэдэнд тааруулсан арга, реклам, бизнес байна шүү дээ.

Хүн хэзээ ч өөрийгөө буруутгадаггүй “гажигтай”. Үүнийг антропологич Эванс Причард “шалтгааны хууль” гэсэн нэршилээр тайлбарласан байдаг. Утга нь хэн нэгний алив нэг юм болохоо байхад хүн өөрийгөө бус өрөөлийг буруутгаж сэтгэд ханадаг гэсэн санаа. Жишээ нь: Америкийн аль мужид билээ би нэрийг нь мартаж өмнө зүгийн л муж байсан санагдана. Тэнд кофег зарахдаа аяган дээр нь энэ кофе халуун гэж бичээгүй байвал торгуулдаг аж. Ямар учиртай дүрэм бэ гэхээр нэг сэргэлэн нөхөр кофенд түлэгдчихээд “аяган дээр нь халуун гэж бичээгүй байсан тул би түлэгдсэн” гэж заргалдсаар байгаад заргаа авчихсан гэж байгаа. Тэгээд л тийм хууль тус мужид төржээ. Кофе гэдэг цай гэдэг шиг халуун хэмээсэн утгыг ихээр л агуулдаг баймаар.

Сэргэлэн нөхөдүүдийн золиос болж байгаагаа өөрийнхөө "..." холбож ойлгохгүй. Тэдний "..." холбож ойлгодог бид мөн "..." юм байна даа.

Тодорхойлох дон

Ер нь манай салбарынхан аливаа юмыг тодорхойлох гээд байдаг талтай. Илтгэл өгүүлэл энэ тэрийх нь нэр “тэр бол тийм юм мөөн” гэсэн байх жишээнтэй. Оюутнуудад ч гэсэн хичээл заахдаа “тийм юмыг тэр гэнээ” гээд заагаад байдаг. Шалгалтаараа тэр хэлсэн тодорхойлолтонд нь дөхүүлж байж л гайгүй гарна.

Аливаа нэг зүйлийг ганц өгүүлбэрээр, эсвэл хэдэн үгээр тодорхойлох нь логикийн хувьд боломжтой ч амьдрал дээр харин боломж муутай юм. Яагаад гэвэл хүний амьдрал, нийгэм, хэл гэдэг зүйлс маань өөрсдөө маш хурдан хувьсан өөрчлөгдөж байдаг шинж чанартай эд. Манай зарим судлаачид “соёл гэж юу вэ? гэдгийг тодорхойлсон бараг 1000-аад тодорхойлолт байна гээд л толгой сэгсэрээд байдаг. Уул нь эндээс соёл гэдэг зүйлийг тодорхойлох боломж маш хомс гэдгийг ойлгочвол болох юмсан. Тэгэхгүй дахиад л нэг өөрийнхөө тодорхойлолтыг нэмэх гэж оролдон судалгаа нь явж өгөхгүй суугаад л байна. Цагаан сар болоход манайхан яг яаж тэмдэглэхээ бараг мэдэхээ байчихдаг. Тэгээд хуучин хийж болоод байсан одоо яаж хийх юм, яадаг юм гээд интернет ухаж эхэлнэ. Телевиз, сонингууд ч “цагаан сар тэмдэглэх тухай” гээд сайхан сайхан юм ярьж өгнө. Гэхдээ залхуу чинь хүрэхгүй бол ажиглаад үзээрэй. Яг нарийндаа нутаг болгон, аймгийн төвийн хороолол болгон бараг гудамж, айл бүр өөр өөрөөр цагаан сар хийж байх вий. Бидний хамгийн сайн мэддэг хурим байна. Тэр нутгийнхан тэгдэг гэнэ. Тэр нь тэгдэг гэнэ. Хэн зохиосон юм мэдэхгүй баахан “зохиолууд” амилдаг биш бил үү. Настайхан эсвэл сургууль соёл төгссөн болгон “тэрийг тэгдэг номтой, энийг ингэдэг номтой” гээд баахан “өөрийнхөөрөө” залж өгнө. Ингэж л хүний нийгэм, соёл байнга хувьсан өөрчлөгдөж байдаг юм даа. Тэглээ гээд бид яах юм бэ? Ресторанд хийдэг цагаан сар, хуримын ордонд ордог хурим хоёроо болих уу аан. Монгол биш гэх үү. Монгол л соёл ш дээ. Зүгээр л өөрчлөгдөн хөгжиж байгаа юм тэр чинь. Тэгсэн одоо их л уламжлалт соёл ярьсан хүмүүс. Уламжлат гэдэгээ юугаар хэмжээд, “жинхэнэ” гэж батлах гээд байгаа юм. Нэгэнт тэр эрт үед нь хамт амьдарч байсан биш.

Аливаа юмыг тодорхойлох гээд байдаг энэ “дон” маань хувьсалын буюу эволюцонист онолын уг сурвалжтай юм шиг санагддаг юм. Нэг “их мэдэгчийн” ажиглаж харч чадаагүй, амжаагүй эсвэл харахыг ч хүсээгүй зүйл тэр мундаг тодорхойлолтынх нь гадна үлчихсэн бол яана. Тэгвэл “тэр” биш гэсэн үг үү. Нийгмийн ухааны хамгийн том алдаануудын нэг бол энэ тодорхойлох донтой холбоотой. Хүний амьдралыг, нийгмийн, соёлыг судалдаг байж хэдэн хэсэг болгон салгаж зааглаж, хувааж, тодорхойлж эрэмдэглэсэн. Улс төр, Шашин, Түүх, Эдийн засаг, Хууль гэх мэт. Гэтэл хүн амьдрал дээр ганц улс төр дотор амьдардаггүй шашинтай, эдийн засагтай, хуультай гээд дээрх бүгд нийлсэн орчинд амьдарч байдаг нь нийгэм юм. Харин судлахдаа тэр бүхнийг нь салгаад, тасчаад судлаад байдагийн учир юу юм бол оо.

Нийгмийн ухаанд мета ч билүү юу билээ нэг нэгдсэн онол бүтээх гэсэн Марксист сэтгэлгээ өнөө ч бидний дунд хүчтэй хэвээрэй. Даанч хурим, цагаан сар олон янз тэмдэглэж байгаа шиг, хэзээ нэг ижил тэмдэглэхгүй шиг тэр бол бүтэхгүй зүйл.

Баруунд зааг ялгаагүй салбар ухаанууд гэх юм уу салбар хоорондын судалгаа гэсэн хэв маяг байдаг бололтой. Бүгдийг цогцоор нь харах гэсэн санаа. Их зүгээр судалгаанууд хийдэг бололтой юм. Харин бид “ясаа харамлах банхар” шиг хонхор хонхортоо “начин” байх гэж үзсээр. Хөөрхий “овооны наадамд” түрүүлсэн бөх өөр газар олигтой барилдах тухай бодохгүй юм бол түүнд “овоо нь” л үлдэнэ дээ.

Хотынх болох гэсэн уралдаан

Удахгүй хичээлийн шинэ жил эхлэх гэж байна. Орон нутгаас оюутан болох гэж олон мянган хүүхдүүд хотод орж ирдэг цаг. Хэдэн жилийн өмнө би ч бас оюутан болж хөдөөнөөс хотод ирж билээ. Ангийн маань ”хотын” нэг охин “чи өмнө нь хотод ирж байсан уу? Төөрчмөөр байна уу?” гэж асуун намайг “доромжилж” байсан нь санагдаж байна. Уул нь би хотод амьдарч байсан, хөдөө амьдардаг болоод ч хотод ирж байсан л хүн л дээ. Гэхдээ бас төөрдөг, арга эвээ олдоггүй оюутнууд байдаг болохоор дээрх асуултыг зүй ёсны ч гэмээр юм уу. Хотод төөрөх нь тэр хүний тэнэг мангарынх биш зүгээр л мэдэхгүй газраа хэн ч төөрдөг, будилдаг “жамтай” холбож ойлговол зохих байхаа. Гэхдээ бас “сайхан гарууд” байнаа. Нийгэм соёлын антропологийн ангийн хуваарь авчихан мөртлөө түүхийн ангид суралцаад сар гаруй болчихсон нөхөр байдаг л юм. Хүсэл нь гэх үү, төөрчихсөн нь тэр гэх үү.

За тэр оюутнуудын дуусахгүй онигоо яах вэ. Намар хичээл ороход ангийн оюутнууд “хот” “хөдөө” гээд ялгарах хандлагатай сууж байдагсан. “Хотын” гэсэн хүүхдүүд хэл ам сайтай, багштай уралдаад л яриад байна. “Хөдөөний” хүүхдүүд чимээгүй л сууна. Харин сар, хоёр сар за түүнээс хойш бол “хөдөөний” хүүхдүүд “хотын” хүүхэд болох гэж нэг ёсны уралдаанд оролцож байгаа юм даа. Өмсөж зүүх нь, будаж шунхадах нь шал өөр болно шүү дээ. Бааранд бас орж эхэлнэ. Ер нь нүүрээ сайхан будаад, “гала” хувцас өмсөөд, бааранд ордог болчихвол “хотын” хүн болно гэж боддог юм шиг нөхөдүүд зөндөө бий болчихно. Намайг оюутан болоод ирж байхад “хотын хүүхдүүд аймаар, замбраагүй, баар саванд ордог, танхай...” өөр юу юу ч билээ гэж ярилцдаг байв. Одоо харин оюутнуудыг харж байхад “хотынхон” нь учиртай болчихсон юм шиг. Бааранд уух гэж биш бүжиглэх гэж ордог бололтой. Уулаа ч учраа олохтойгоо уудаг юм шиг. Нүүр ам, үс зүсээ өөртөө болоод хувцсандаа тааруулаад будчихдаг аятай харагдах юм. Харин нөгөө “хөдөөний” оюутнууд маань “хотын” хэдээ дуурайдаг юм уу яадаг юм янз янзын юм өмсөж, үс энэ тэрээ арай л үлгэрийн баатар биш байлтай болгочих юм. Хоёр жил уулзаагүй хамаатныхаа охинтой уулзсан ээ бүү үзэгд би лав хараагүй стилийн үстэй, нүүрний будагтай байж байнаа. “Яадаг стиль юм бэ” гэсэн чинь “Японы ямар...” юу гэнэ вэ мэдэхгүй дээ нэрийг нь ч дуулаагүй юм байна. Гэхдээ монголд хамаатны маань охиноос өөр тийм стилтэй хүн байхгүй гэж мөрийцхөд ч бэлэн байна санж.

“Хөдөөний бүрэг ичэмтгий монгол эмэгтэй” энэ тэр бол харин хотод утгаа алддаг бололтой. Харин ч хотын хүмүүжилтэй айлын “өглөө гараад, орой гэртээ” очдог охидууд л тэр “цэвэр ичимтгий” энэ тэрд нь таацах гээд байх шиг.

Гадуур дотуур янз бүрийн газар орно ихэнх нь эмэгтэй хүн байх юм. Энийг эрэгтэйчүүд нь Солонгос яваад тэгсэн юм гэж мухайраар тайлбарлаж боломгүй л юм шиг санагдах юм. Би заримдаа “эхнэр аваач” гэж сургасан нэгэнд нь “гадуур дүүрэн нөхөр хайсан хягтнасан хүүхнүүд байж л байна нэг нь олдох байлгүй” гэдэг юм. Яг авах дээрээ тулахаар жаахан айдас төрөөд л байгаа юм даа. “Хотынх” болох уралдаанд орж байсан хүн сэтгэлд сэвтэй л юм даа тэ.