Кэмбрижийн Их Сургуулийн Антропологийн багш Урадын Э.Булаг

Дэлхийд алдартай Кэмбрижийн Их Сургуульд докторын зэрэг хамгаалан тус сургуульдаа багшилдаг нэгэн антропологичийн танилцуулж байна. Урадын Э.Булагийн тухай http://www.socanth.cam.ac.uk/people/core-academic-staff/dr-uradyn-e-bulag/ энэ хаягаар орж үзэж болно. Түүний зохиол бүтээл ч дэлгэрэнгүй байгааг цааш нь лавшруулан үзээрэй. Английн их сургуулиудын багш нарын зэрэг нь lecturer, reader, professor гэсэн дараалалтай бөгөөд тэрбээр reader хэмээх албан тушаал хашдаг ажээ.

Харвардад антропологиор доктор цол хамгаалсан Монгол бүсгүй

Миний хамаарч буй мэргэжлээр Харвардад докторын зэрэг хамгаалсан эмэгтэйн тухай мэдээлэл нэтээр тархаад удаж байгаа билээ. Энэ сүрхий эмэгтэй антропологич юм шүү гэдгийг хүмүүст сонин болгох үүднээс тус ярилцлагыг "хулгайлчихлаа". Бүрэн эхээр нь уншина уу. Ташрамд дурдахад тэрбээр одоо Массачусетсийн технологийн институтэд ажиллаж байгааг энэ хаягаар орж харна уу. https://anthropology.mit.edu/people/faculty/manduhai-buyandelger Доор ярилцлага нь аль 2006 онд хийгдсэн тул зарим мэдээлэл нь жаахан хуучирсан байгаа болно.

Харвардын их сургуулийн Урлаг, шинжлэх ухааны сургуулийн эрдэм шинжилгээний ажилтан Б.Мандухайтай “Алтангадас” сэтгүүл интернэтээр тун сонирхолтой ярилцлага хийлээ. Дэлхийд №1 гэж хүлээн зөвшөөрөгддөг, олон орны эрдэмтэн, судлаач, лидерүүдийн сурахсан гэж мөрөөддөг энэ сургуульд монгол хүн мастерын болон докторын зэрэг хамгаалж, үргэлжлүүлэн эрдэм шинжилгээний ажил хийж байгаа нь үнэхээр бахархмаар.

Анх Харвардад суралцах болсон тухайгаасаа ярихгүй юу? Яаж өргөдөл гаргасан, сургууль хэрхэн хүлээн авсан зэргийн талаар?

Анх Фулбрайтын тэтгэлэгт хөтөлбөрт (Fulbright Fellowship) өргөдөл гаргасан юм. Фулбрайт бага мөнгөөр олон хүнийг сурал­цуулахыг зорьдог учир Харвард зэрэг үнэтэй сургуульд ханддаггүй. Ихэвчлэн улсын, арай хямд төл­бөртэй сургуульд өмнөөс нь өргөдөл гаргадаг юм билээ. Би 1995 онд Фулбрайтад тэнцэж, Фулбрайтын өргөдөл гаргасан хэдэн сургуулиас Arizona, New York State бас Oregon-ы их сургууль намайг авья гэсэн байсан. Би New York State-ийг сонгоод, тэр зун нь англи хэлний мэдлэг дээшлүүлэх курст Boston-ы их сургуульд ирсэн байсан. Харвард Бостонд шүү дээ. Тэгээд Манж, Монголыг сонирхдог профессор Харвардад бий гэхээр нь цаг аваад уулзсан юм. Ярьж байх хооронд тэр намайг юу ч гэсэн Харвардад өргөдөлийн маягтаа өгөөд үз, тэнцвэл шилжээрэй гээд надтай ажиллах сонирхолтой гэдгээ илэрхийлсэн юм (миний орос, төвд, бас бага зэрэг франц хэлтэй, англи хэлэндээ сайн байсныг минь олзуурхсан байх л даа). Би нэг их онц зүйл бодолгүй өргөдөлийн маягтаа Харвардад бичиж өгсөн (маш хожимдсон өргөдөл байсан). Тэд миний эссег үнэлж, тусгай нөхцөл гарган шилжүүлж авсан. (Фулбрай¬тын мөнгөн дээр өөрсдийн фондоос мөнгө гаргаж, сургалтын төлбөрийг нөхсөн)

Хэдий хугацаанд хөөцөлдсөн бэ, хүлээн авна гэдэгт итгэлтэй байсан уу?

Үнэндээ их юм бодоогүй ээ. Орохгүй бол тэр л биз, алдах юм юу байх вэ гэж бодсон. Орох, орохгүй нь миний мэдэлд биш учир санаа зовоод нэмэргүй шүү дээ. Ер нь өргөдөлөө явуулаад мартах хэрэгтэй, санаа зовоод ямар ч нэмэргүй

.

Харвардад одоо сурч, судалгааны ажил хийж байгаа өөр монгол хүн байдаг уу?

Сайн мэдэхгүй байна. Том сургууль шүү дээ. Нийгмийн эрүүл мэндийн сургуульд нэг хүн бий гэсэн. Анагаахад бас нэг байдаг гэж дуулсан. Монгол хүн хайгаад явах зав даан ч байхгүй шүү дээ.

Харвардад зэрэг хамгаалахад их мөнгө төлдөг үү?

Сургууль болон зэргээсээ болно. Жилд ойролцоогоор 45 мянган ам.доллар байх. Докторын оюутнууд тэтгэлэг авахаар өрсөлддөг. Би хувийн мөнгөгүй учир Фулбрайтын дараа дандаа тэтгэлэгүүдэд өргөдөл гаргаж, өрсөлддөг байсан.

Тэтгэлэг авахад хэцүү юу, ямар шалгууруудыг гол болгодог вэ?

Фулбрайт дууссаны дараа би олон тэтгэлэг авч байж тэр их мөнгийг төлдөг байсан. Яаж олох вэ гэдэг нь тэтгэлэгээсээ хамаарна. Докторант болоход тухайн тэнхим тэтгэлэг олгох мэдээлэл, чиглэлээ өгдөг. Олон улсын, зөвхөн АНУ-ын, бас Харвардын гээд олон янз байдаг. Бүгдийг өөрөө л хийнэ. Олон хуудас эрдэм шинжилгээний зүйл бичнэ. Бүх тэтгэлэг өөр өөр зүйл шаардана. Зарим нь бага мөнгөтэй, зарим нь овоо их. Хэд хэдэн тэтгэлэгийг нийлүүлж байж сургалтынхаа төлбөрийг төлж дуусгана. Маш их цаг шаарддаг. Тусгай давхар ажил л гэсэн үг. Би тэтгэлэг олох гэж өргөдөл захиа бичиж олон хоног нойргүй хонодог байсан. Хичээл, судалгааны ажлын хажуугаар амжуулна шүү дээ. Хамгийн гол нь олон чадалтай хүмүүсийн дундаас, яагаад бусдад нь тэр мөнгөө өгөхгүй, харин ганцхан надад өгөх нь зөв юм бэ гэдгээ итгүүлнэ гэдэг амаргүй. Шинэ санаа гаргасан хүнийг л сонгоно. Маш өрсөлдөөнтэй, хэдэн зуун мянган хүнээс ганц нэгд нь л олддог.

Тэгэхээр хэдэн оноос Харвардад сурах болсон гэсэн үг вэ?

1995 онд Харвардын Дорно дахины судлалын тэнхимд доктор хийх гэж элссэн. Тэнд миний багш, дэлхийд нэртэй Манж болон Монгол түүхийн судлаач хүн байсан. Тэр намайг 16-р зууны Монголын түүхийг судлаач гэсэн юм. Гэвч би 16-р зууны үеийн хаад ноёдын түүхээс илүү Монгол улсад болж байгаа орчин үеийн өөрчлөлт, жирийн хүмүүсийн амьдрал, зах зээлийн хүнд хэцүү үеийг яаж даван туулж байгаа, бас шашин энэ нийгмийн өөрчлөлтөнд ямар үүрэгтэй байгааг нь илүү сонирхож байсан. Ингээд Дорно дахины тэнхимд 2 жил болоод тэндээсээ Антропологийн тэнхимд орсон. Тэнд хийе гэж мөрөөдөж байсан ажлаа хийж дуусгасан. 1999 онд магистраа хамгаалсан, дараа нь үргэлжлүүлж сураад 2004 онд Доктороо хамгаалсан. Одоо эрдэм шинжилгээний ажилтнаар хоёр дахь жилдээ Харвардад ажиллаж байна. Энэ хугацаанд номоо хэвлүүлж гаргана. Судлаач хүний судалгааны ажил дуусна гэж байдаггүй шүү дээ. Цаашид үргэлжлүүлж шинэ сэдэв рүү орно.

Магистрын болон докторын зэрэг хамгаалсан сэдвийнхээ талаар манай уншигчдад танилцуулахгүй юу?

Би нийгмийн антропологич мэргэжилтэй. Гэхдээ “яс судалдаг” нь биш. Тэр бол биологийн антропологи. Миний сэдэв бол социализм задарч, шинэ нийгмийн харил­цаа үүсэж, шинэ соёл, түүхийн ойлголт бүрэл­дэн тогтоход, жирийн хүмүүс зах зээлийн нөхцөлд дасан амьдрахад Буриадын бөө мөргөл чухам ямар үүрэгтэй болохыг судалсан. Бөө мөргөл бол шашин гэхээс илүү хүмүүсийн өдөр тутмын амьдрал дахь үзэл бодол, аман түүх, театрчилсан урлаг, бас нийгмийн ёс зүйн харилцааг бататгах соёлын өвөрмөц нэгэн арга, мөн нийгмийг шүүмжилсэн дуу хоолой гээд маш олон утга учиртай юм байна лээ.

Нийгмийн антропологи чухам юуг судалдаг юм бэ?

Бидний ажилладаг асуултын жишээ гэвэл, Хүн төрөлхтөн хэдийгээр сэтгэн бодохуй болон бие организмын хувьд дэлхийн хаана ч адилхан ч яагаад соёл, нийгмийн хувьд бие биенээсээ хамаагүй өөр байдаг юм бэ? Ямар түүхэн, улс төрийн болон бусад нөхцлөөс болж хүмүүсийн амьдрал ахуй өөрчлөгддөг, зовж шаналдаг, эсвэл таатай байдаг? Ямар нөхцөл байдлаас болж эрх тэгш бус байдал үүсдэг? Шинэ нийгмийн болон соёлын хэлбэр, шинэ амьдрах арга хэлбэр яаж, хаана үүсэж байна вэ, үүнд жирийн хүмүүс яаж оролцож байна? зэрэг асуудлууд юм. Өөрөөр хэлбэл антропологи бол хүний өдөр тутмын амьдралыг, түүх, улс төр, нийгэм, соёл, хүн бодож бүтээсэн бүх зүйлийг нийтэд нь судалдаг шинжлэх ухаан юм. Бас хүмүүнлэг үзлийг баримталдаг, дарлал колончлолын эсрэг, хүний эрхийг эрхэмлэсэн, либерал үзэлтэй салбар. Бидний бүтээдэг зүйл бол этнографийн ном. Энэ нь тухайн хүмүүсийн тухай судалсан эрдэм шинжилгээний хүүрнэсэн дэлгэрэнгүй нарийвчилсан зохиол гэсэн үг.

Яагаад энэ бөө мөргөлийн сэдвийг сонгох болов?

Шашин социализмын үед дарагдаж байгаад социализмын дараа эргээд дэлгэрч эхэлсэн. Яаж дарагдаж, мөн сэргэх үед нь нийгэм, хүний амьдралд ямар өөрчлөлт орж байна гэдгээс эхэлсэн юм. Антропологич хүн нэгэн хэсэг хүмүүсийг судалж байгаа бол тэр хүмүүстэй дор хаяж нэг жил дунд нь амьдрах ёстой. Амьдралд нь гүн орж, ажиглаж, оролцож байж л судалгаа хийдэг юм. Би 1996-1999 оны зуны сарууд, бас 1999-2000 онд дорнодод нэг жил амьдарч билээ. Бөө мөргөл бол зөвхөн шашин биш, энэ бол тухайн хүмүүсийн маш нарийвчилсан түүхэн дурсахуй (ялангуяа дарагдсан, мартагдсан түүх), ганц хүний тайзны урлаг, бас тухайн нийгмийг егөөдөж шүүмжилсэн, урлагжуулсан улс төрийн дуу хоолойн нэгэн хэлбэр. Буриадуудын дунд бөө мөргөл маш их дэлгэрч байсан болохоор тэрний учир утгыг нь олох гэж явсан юм.

Бөөгийн удамтай хүн онгоноо тахиж аргадаж, бөөлж байхгүй бол өвдөж зовдог гэж би дуулсан. Энэ үнэн үү?

Би сая бөө мөргөл бол түүх гэж хэллээ. Бөөгийн онгоноо тахина гэдэг бол (Мон¬голын Буриадуудын хувьд) онгоны ярьж байгаа түүх, өнгөрсөн амьдралыг нь хойч үе нь мэдэж авна гэсэн үг. Бөө нар шинэ үеийнхнийг түүх, удам судар, Оросын хаадууд Сибирийг колоничлох үед алдсан газар нутгийнх нь нэр усыг нь мэдүүлж байдаг. Өөрөөр хэлбэл ард түмнээ соёл, түүхтэй нь холбоотой байлгаж, ямар учраас тухайн хүмүүс бусдаас ялгарч байдгийг нь мартуулахгүй байж, мэдүүлж байдаг гэж би ойлгосон. Харин тухайн хүн өөрийнхөө зовлонг яаж ч тайлбарлаж болно. Хүмүүс ихэвчлэн өөрийн итгэдэг, сайн мэддэг, аль ойр зүйлээрээ тайлбарладаг шүү дээ. Бөө нар үнэхээр тэгж тайлбарладаг. Бөө мөргөл бол өөрөө өвчнийг тайлбарлах, ухаарах, эмчлэх соёлын нэг арга юм гэж бас хэлж болно. Өөрөөр хэлбэл өвчин гэдгийг Европын шинжлэх ухааны үүднээс биш, харин тодорхой хүмүүсийн соёлын нарийн онцлогоос тайлбарлана шүү дээ. Жишээ нь Төвд эмнэлэг ханиадыг хий, бадганы тэнцвэр алдагдсанаас гэж тайлбарладаг байхад орчин үеийнх нь вируснаас болсон гэдэг. Эсвэл, унах, ухаан алдах өвчнийг Европт epilepsy (тархинд саад учирлаа) гээд химийн бодисоор эмчилдэг байхад Африкт malyaria тусаад халуурч, балайрч байна гэдэг, харин зарим нь өвөг дээдсийн сүнс дайрч гэж тайлбарладаг. Чухам алинд нь ит¬гэх вэ гэдэг нь тухайн хүний л сонголт юм.

Буддын шашин монголчуудыг номхон, хүлцэнгүй болгосон гэдэг. Хэрэв бөөгийн шашнаа тэргүүн зэрэгт тавьдаг, нийтээрээ сүсэглэдэг байсан бол манай нийгмийн нийтлэг дүр төрх ямар байх байсан бол гэж танд санагддаг вэ?

Шашин судална гэдэг маань сурталчилна гэсэн үг биш юм л даа. Би таны асуултанд хариулж мэдэхгүй юм. Түүхэнд болоогүй юманд дүгнэлт хийх боломж байхгүй шүү дээ. Бөө нар мэдээж Монгол улс бөө мөргөлтэй байсан бол дэвжих байсан юм гэж ярина. Шашин хоорондоо өрсөлддөг нь дэлхийд түгээмэл зүйл шүү дээ. Аль ч шашин аль болохоор олон сүсэгтэнг хамруулахын төлөө байдаг. Хүн ганц шашныг дагнах албагүй, ер нь дагнадаггүй болсон байна лээ. Харин бөө мөргөл болон төрийн мандал, бууралт хоёрын холбооны талаар Английн Кембрижийн их сургуулийн тэнхимийн эрхлэгч, нэрт эрдэмтэн Caroline Humphrey онол гаргасныг “Алтангадас”-ын уншигчидтай хуваалцья. Монголын газар нутаг дээр түүхэнд тогтносон төр улсууд дандаа бөө мөргөлийн оролцоотойгоор гарч ирсэн боловч тухайн төр хүчтэй болонгуут бөө мөргөлийг төрөөс холдуулж, захчилж байдаг. Харин төр суларсан үед бөө мөргөл дахин шинэ хэлбэрээр мандаж, нийгмийн амьдралд илүү нөлөөтэй болдог байсан гэсэн байна лээ. Сонин судалгаа байгаа биз.

Бөөгийн шашныг судлах явцад таны сонирхлыг эрхгүй татаж, илүү шимтэн судлахад хүргэж байсан, сонирхолтой санагддаг зүйл нь юу вэ?

Би сонирхсон зүйлээ л судалж байсан л даа. Нэгэн жишээ хэлье л дээ. Монголын буриадын бөөгийн дэлхийн бусад бөөгөөс ялгагдах нэг онцлог бол эрэгтэй, эмэгтэй бөө нар адил эрх мэдэлтэй, адил чадалтай онгодтой байдаг. Эрэгтэй хүмүүс ихэвчлэн тэргүүлж байдаг улс оронд энэ дүрэм бол маш ер бусын зүйл. Гэвч дүрэм нь тэгш мөртлөө амьдрал дээр яагаад үгүй байдгийг нь би цаашлуулж судалж байсан юм.

Зарим хүмүүс яагаад гадаадын эрдэмтэн, судлаа¬чид монгол судлалын чиглэлээр ажилладаг юм бол, тэдэнд юу нь сонирхолтой юм бол гэж гайхдаг. Та энэ талаар юу хэлэх вэ?

Танд гашуун үнэнийг дуулгая, уучилна биз ээ. Монголыг сонирхон судалж буй газар туйлын ховор юм шүү дээ. Монгол судлал гэдэг тэнхим юмуу мэргэжлийн хэргэм зэрэг өгдөг хөтөлбөр АНУ-д нэг ширхэг ч байхгүй, мөн Европт ч байдгийг би мэдэхгүй юм байна. Indiana-гийн их сургуулийн Еврази судлалын тэнхимд яг монгол судлаач гэх хоёр профессор бий. Chistopher Atwood, George Kara нар. Монголын талаар судалдаг мэр сэр эрдэмтэд нь түүх, антропологи, улстөр судлаач нар байдаг. Харин Японд бусад орноос илүү Монгол судлал хөгжсөн юм билээ. Гэхдээ тэр зүгийн эрдэмтэдтэй холбоо бага тул сайн мэдэхгүй юм. Өвөрмонгол эрдэмтэд гадаадад манай эрдэмтдээс илүү өндөр байр суурьтай гэдгийг дашрамд хэлье. АНУ-д бол Хятад, Энэтхэг, Солонгос, Турк зэрэг оронтой харьцуулбал Монгол судлал бараг байхгүй. АНУ бол судалгааны мөнгөө маш нарийн бодолтой зарцуулдаг орон. Эдийн засгийн (газрын тос) болон стратегийн үүднээс Казахстан, Узбекистан, Хятад улсуудыг давуу сонирхдог. Хүйтэн дайны, социализмын үед монголыг илүүтэй судалж байсан ч одоо үгүй. Дашрамд хэлэхэд, бусад орны хөрөнгө мөнгөтэй хүмүүс улсаа сурталчилах үүднээс өөрийн орныхоо судалгааны төвүүдийг байгуулдаг юм билээ. Жишээ нь, Харвардад Хятад судлал хамгийн хүчтэй. Хятад баячуудын хандив маш их үүрэг гүйцэтгэдэг. Мөн Украин судлал маш том төвтэй. Оросоос эрт тасарч дөрвөсөн Украинчууд тэтгэдэг юм билээ.

Харвардад Монгол судлалын талаар материал, ном, судалгаа зэрэг зүйл хангалттай байдаг уу?

Ном материал маш элбэг. Эртний ганжуур, данжуураас эхлээд саяын хэдэн жилд хэвлэгдсэн ном, брошюр бараг бүгд бий. Харвард алслагдсан ямар ч газраас ном хэвлэл захиалдаг гайхамшигтай системтэй юм билээ.

Харвардынханд таны сэдвийн юу нь сонирхолтой байна. Мөн та удирдагч багш нарынхаа тухай яриач?

Сонирхоогүй бол докторантурт элсүүлж, өчнөөн мөнгө болон цаг завын дэмжлэг гаргахгүй байсан болов уу. Социализмын үед шашин дарагдаж байсан, социализм бутраад ямар шинэ онол гаргаж болох вэ зэрэг миний дэвшүүлсэн асуудлыг анхнаасаа л сонирхож ирсэн. Би докторант байхдаа албан ёсны таван удирдагчтай ажилласан. Нэмж хоёр багш албан бус байдлаар миний ажлыг сонирхож, санаа оноогоо хуваалцаж ирсэн. Ер нь хамтран ажиллах сонирхолтой профессорууд олон байсан бөгөөд антропологийн тэнхим намайг бүрэн дэмжиж ирсэн юм. Гол удирдагч маань настай хүн бий. Нобелийн шагналтай дүйцэх Balzan гэдэг шагнал авсан, шашин, улс төрийн хэлмэгдэл, колоничлолын бутралын талаар 30-аад ном бичсэн хүн, Шри-Ланка, Тайланд судлаач хүн бий. Дараагийнх нь Индонезийн бөө, улс төрийн терроризм, төрийн дарангуйлал, өдөр тутмын хүчирхийлэл зэрэг сэдвүүд дээр ажилладаг, маш нэртэй настай эмэгтэй. Гурав дахь нь, Хятадын жендерийн асуудал, гэр бүлийн харьцаа, санан дурсахуй болон мартах талаар нэрд гарсан хүн. Дөрөв дэх нь, глобалчлал, зах зээл, худалдаа наймаа, эдийн засгаар ажилладаг. Тав дахь нь, Дундад азийн угийн бичиг, Осама бин Ладений гэр бүл болон бусад том гэр бүлүүдийн дэлхий нийтээр тархсан түүх, өвөг дээдсийг, санан дурсах соёлын арга гэх мэт маш сонирхолтой зүйлийг судалдаг эрдэмтэн. Эд нартай олон жил ойр дотно ажиллаж ирэхэд маш их юм сурсан. Хэлсэн, бичсэн өгүүлбэр болгон нь шинэ санаа агуулж байдаг, ёстой л бодол санааны дуусахгүй уурхай болсон гайхамшигтай эрдэмтэд.

Бөөгийн шашныг тэд ойлгох уу, тэдэнд юу нь илүү сонирхолтой байдаг вэ?

Бөө бол дэлхийд түгээмэл үзэгдэл. Харин газар газар өөр ойлголттой. Тэд бөөгийн талаар надаас ч илүү мэднэ. Харин Буриад болон Монгол бөөгийн онцлог чанар, бас монголын талаар сайн мэдэхгүй гэдэг нь ойлгомжтой.

Багш нарын оюутантай харилцах харьцаа, биеэ авч явах соёл, ёс зүй, хичээлээ явуулах, оюутныг дүгнэх, даалгавар өгөх зэргийнх нь талаар манай уншигчдад сонирхуулахгүй юу?

Миний удирдагч нар докторантуудтай найз нөхөд шиг л харьцдаг юм. Тун завгүй байсан ч гэртээ хоолонд урина, үдийн цайг хамт уунгаа ажлаа ярина, санал солилцоно, зөвөлгөө өгнө. Харин ажлаа орхисон докторантуудыг орхичихдог юм байна лээ. Өөрсдөө л мэрийхгүй бол тэр завгүй багш нар мартана шүү дээ. Шахаж, шаардах нь бараг үгүй. Харвардынхан илүү ажиллаад ядаргаанд орно уу гэхээс дутуу ажилладаг хүн огт байхгүй. Гэхдээ багш нар нь оюутнуудаа амарсангүй гэж загнана, кино үз, салхинд гар гэж дандаа зөвлөнө. Би багш нартайгаа одоо ч хамтран ажиллагсад. Уншсан зүйлээ хуваалцана. Бичсэн зүйлээ бие биедээ уншуулж санал солилцоно.

Олон орноос ирсэн лидерүүд сурдаг гэж ойлгодог. Тэдэнтэй харилцахад ямар вэ, тэднээс суралцана биз?

Тийм ээ. Бие биедээ сайхан найз нөхөд, хамтрагчид, зөвлөгчид болдог. Тэднээс маш их зүйл суралцсан. Олон ч найз нөхөдтэй болсон. Одоо дэлхийн өнцөг булан бүрт багшилж байгаа.

Таны хувьд ажлын өдөр хэрхэн өнгөрдөг вэ?

Одоогоор номоо бичиж байна. Өглөө эрт гараад ажлынхаа өрөөнд эсвэл гэртээ очиж бичнэ, уншина, өдрийн цайны дараа номын санд сууна. Орой ямар нэгэн лекц цуглаанд явах хэрэг гардаг. Орой бас үргэлжлүүлж бичнэ. Энэ бол маш ховор бөгөөд завшаантай нөхцөл. Миний хувьд Харвард уран бүтээлийн чөлөө өгсөн учир би санаагаа боловсруулах цаг завтай байгаа нь тун завшаантай хэрэг.

Аюултай хишиг: Монголын албан бус алтны уурхайн эдийн засаг дахь хөрөнгө ба эцэгчлэл

Журмын нөхөр Г.Баттогтохтой хамт редакторласан нэгэн бүтээл хэвлэгдсэн байна. Өнгөрсөн оны бас нэгэн ажил маань. Энэ бол Лондонгийн Их Сургуулийн эдийн засаг, улс төрийн шинжлэх ухааны сургуулийн (London School of Economics and Social Sciences) докторын дараах тэтгэлэгт судлаач Мэтэ Мэри Хайн "Аюултай хишиг: Монголын албан бус алтны уурхайн эдийн засаг дахь хөрөнгө ба эцэгчлэл" хэмээх бүтээл юм. Мэтэ Хай Өвөрхангай аймгийн Уянга суманд 20 сарын турш хээрийн судалгаа хийж, тус сумын малчид, гар аргаар алт олборлогч буюу нинжа нарын талаар судлан Их Британийн Кэмбрижийн Их Сургуулийн Нийгмийн Антропологийн тэнхимд докторын зэрэг хамгаалсан билээ. Тус бүтээлийг МУИС-ын Нийгэм-соёлын антропологийн тэнхимийн эрхлэгч Др.Бум-Очир монгол хэлнээ хөрвүүлэн, Кембрижийн Их Сургуулийн Профессор Каролайн Хамфри, МУИС-ын профессор С.Дулам нар өмнөх үгийг бичсэн байна. Антропологийн бүтээлүүд шил шилээ даран хэвлэгдсээр байгаа нь энэ ухааныг тусгаар тогтнуулах гэж хэмжээндээ хичээж явдаг миний хувьд их сайхан байнаа. Тэгээд хэвлэгдэж буй тэр номуудад нь гар бие оролцож байгаа нь мөн нэр төрийн хэрэг байх гэж өөрийгөө хөөрхөн хөөргөдөж буй билээ. Номын хур шаагих болтугай.

ШАШНЫ АНТРОПОЛОГИ

Нийгэм-соёлын антропологийн ерөнхий дөрвөн том салбарын нэг болох шашны антропологи гэдэг нь аливаа шашин, шүтлэг бишрэлийн хэлбэр, шашны байгууллагууд, түүний харилцаа холбоог тухайн болон бусад нийгмийн байгуулал, бүтэцтэй харьцуулан соёл дамнасан судалгаа хийдэг гэж болно. Энгийн үгээр бол хүний нийгэм соёл гэдэг нь бие биенээс нь салгаж тасдаж аваад судлаад байдаг бүрэлдэхүүн хэсгүүдтэй бус харин ч бие биеэтэй нь нягт уялдаа холбоотой авч судлах ёстой бүтэцүүдтэй байдаг. Ийм тул шашны антропологи нь аль нэг нийгмийн шашинг судлахдаа уг нийгмийнх нь бусад хэсгүүдтэй ч харьцуулан судалдаг гэсэн үг. Тэгвэл эл салбар ухаан шашин судлал хэмээх ухаанаас ямар ялгаа зааг болон ижил талтай юм гэсэн асуулт хэн бүхэнд төрнө. Энэ бүхэн хариулах гэж өөрийн хэрээр хичээе. Шашны антропологи нь антропологийн үндсэн суурь зарчимын нэг болон орчин үеийн бус эгэл нийгмүүдэд анхааралаа голдуу хандуулж, эгэл шашны хэлбэрүүд болон гадны сонин гаж үзэгдэлд анхаарч ирсэн байдаг нь карго культ, дом шившлэг, анимизм, тотемизмын судалгаанаас нь харагддаг. Гэхдээ энэ нь сүүлийн үеийн юм уу, орчин үежсэн нийгмүүдийн шашинг судалдаггүй гэсэн үг билээ. Харин шашин судлал нь ихэнхдээ өнөө үеийнхээ буюу судлаач амьдарч байгаа үеийнхээ шашны үйл явцыг болон тогтсон томоохон шашнуудад анхаарсан байх нь их. Ийм ч учраас Буддын, Христын, Лалын гэх мэт тотоохон шашинг судалсан судалгаа голдуу шашин судлалд хамаарч байдаг бол Бөө болон сонин гаж, хүрээ хэмжээ жижиг шүтлэгийн талаарх судалгааг ихэнхдээ антропологичид хийсэн байдаг. Гэхдээ заавал ийм ялгаа заагтай биш гэдгийг ойлгох хэрэгтэй, антропологич хүн ч Христын шашинг судалж болохтой адил шашин судлаач ч хүрээ цар жижиг шүтлэг мөргөлийн тухай анхаарч болно. Миний хэлээд байгаа энэ санаа нь дээрх хоёр ухааны адил болон зөрөөтэй талын аль альнийх нэг жишээ юм. Мөн шашны антропологи хүмүүсийн шүтээд байгаа шашин нь нийгэм болон тухайн хүндээ ямар нөлөө үзүүлж, ямархуу хүн, нийгмийг бий болгоод байгааг нь анхаардаг, шүтэгч итгэгч хүнээр нь дамжуулан уг шашинг судалдаг билээ. Жишээлбэл намайг оюутан байхад манай ангийн Б.Удвал “Бөөгийн эдийн засгийн амьдрал” сэдэвтэй судалгаа хийж байсан бөгөөд түүндээ хэн нэгэн хүн бөө болохдоо зарцуулдаг мөнгө, хөрөнгийг задлан шинжилсэн нь эл ухааны онцлогийг харуулсан хэрэг байсан. Гэтэл шашин судлал энэ мэт судалгааг хийхээсээ илүү шашны сургаал, түүний үзэл санаанд анхаарах нь их байдаг төдийгүй хүнээс нь бус нийгмийн бүтцээс нь хүн рүү нь хандсан судалгааг хийж байдаг.

Шашны антропологийн маяг загвартай судалгаа аль эртнээс хийгдэж байсан аж. Тухайлбал, XI зууны үеийн Арабын эрдэмтэд Дундад Ази болон Газар дундын тэнгис ялангуяа Энэтхэгийн шашны тухай өнөөгийн антропологичдын адил харьцуулан нэлээд гүнзгий нарийн судалгааг тэмдэглэн үлдээжээ. Тэдний Энэтхэгийн шашин шүтлэг, ёс заншилийн талаарх нэлээд өргөн, шинжилгээ нь магадгүй шашны антропологийн шашны харьцуулсан судалгааны эхлэл байсан болов уу. Энэ тухай ч зарим эрдэмтэд эртний энэ харьцуулсан хандлага өнөө үеийг хүртэл маш ховор байсан төдийгүй шашны судалгааны арга зүйд авч ашиглах шилдэг эх сурвалж болсон юм хэмээн бичиж байв. Дээрх соёл дамнасан харьцуулсан судалгаа хожмын Исламын ертөнцөд ч уламжлан бидний сайн мэдэх Иби-Халдуний (Ibn Khaldun) үед ирсэн байдаг. Улмаар энэ арга зүй Л.Морган, Э.Тайлор, Ж.Фрейзер нарын томоохон судалгаануудын хөтөч болж бидний үед иржээ.

Магадгүй шашны антропологийн гол маргаантай асуудал бол шашныг өөрийг нь тодорхойлох байж болох юм. Олонх антропологичид бөө мөргөл болон өвөг дээдсээ шүтэх шүтлэгийн хэлбэрүүдийг анхаарч үзээд шашинд сүнс, онгод дом шившлэгийн хэрэглээ, ер бусын хүчний хяналт, үл мэдэгдэх болон ирээдүйг тайлбарлах тайлбар, ид шидийн мэдлэг, зан үйлийн тоглолт, мөргөл, тахил өргөл, ер бусын хүчний төлөөлөгч гэх мэт маш олон зүйл багтсан байдаг хэмээн итгэж байна. К.Геерцийн бичсэнээр бол шашин нь (1) бэлгэдлийн тогтолцоо (2) хүчирхэг байдлыг бий болгох үйл явц (3) оршин байхын ерөнхий дэг жаягын ойлголтыг томъёологч (4) увьдас шидийн ойлголтын нөмрөг (5) сэтгэл санаа болон дур сонирхолын ганц бодит байдал мэт санагддаг.

Өнөөгийн барууны соёлд шашин гэдэг нь нэг тэнгэрийг шүтэх үзэл болон ёс суртахууны дэг жаягтай адил утгаар ойлгогдож байна. Ёс суртахуун нь Буддизм, Хиндуизмийн давхацсан итгэл бишрэлээс нэг тэнгэрийг шүтэх үзлийг чөлөөлсөн юм. Өөрөөр хэлбэл өрнийхөн эртнээс олон тэнгэрт нэг зэрэг итгэх явдалыг ташааж үзэхгүй байсан бол дорно зүгт бол байдал өөр олон тэнгэрт нэг зэрэг сүслэж байсан, байсаар ч байна. Энэ бүх шашин шүтлэгийн хэлбэрийг А.Валласе дөрвөн ангилалыг санал болгосон байдаг. Эдгээр нь:

1. Хувь бодгалийн: (Individualistic) илүү суурь шинжтэй, хамгийн энгийн. Тухайлбал, Уугуул Америкчуудын соёлд байх даваа давах ёслол г.м

2. Бөөгийн: (Shamanistic) шашнаа эдгээх анагаах, эмчлэгч маягаар ашигладаг, мэргэ төлөгтэй. Онгодтой, анагаагч, алганы хээ уншигч гэсэн зэрэглэлтэй.

3. Нийтийн: (Communal) уламжлагдан ямар нэг овогт ирсэн зохион байгуулалттай хүмүүсийн бүлэг, зарим нийтлэгийн шашин, өвөг дээдсийн шүтлэг үүнд багтана.

4. Сүм хийдийн: (Ecclesiastical) дээрх гурвыгаа багтаасан, нэлээд цуглуулага, холимог маягтай.

Үнэндээ шашин гэж үүнийг хэлнэ, энэ шашин үүнд багтана, тэр нь түүнд багтана гэх мэтээр хатуу нот хуваах хэцүү байдаг. Учир нь хүний нийгэм гэдэг зүйл өөрөө маш их холигдмол, нийлмэл байдагтай холбоотой юм. Зөвхөн аль нэг нийгмийн эдийн засгийг судлахын тулд тухайн нийгмийн улс төрийн хүрээ, түүхийн онцлог, хүн амын сэтгэл зүй гэх мэтээр маш олон салбарын өнцгөөс харах хэрэг гарна. Ийм л учраас сүүлийн үед салбар ухаануудын зааг ялгаа байхгүй болж байгаа талаар судлаачид өгүүлэх болжээ. Хэн нэгэн хүн би улс төр судлаач эсвэл соёл судлаач, антропологич гэж хатуу бат хэлж болох ч түүний судалгаа өнөөгийн цаг үед аль ч салбар ухаанд хэрэглэгдэн иш татагдах болсон нь үүний тод жишээ юм. Энэ байдал ялангуяа антропологит ихээхэн хамаатай байсан төдийгүй одоо ч үүргээ хадгалсаар байна.