Дээд монголчуудын хотжилт буюу хятаджилт

Б.Удвал /Монголын Угсаатны Холбоо ТББ/

Дэлхийн монголчуудын тухай бидний ойлголт

Хэдхэн сарын өмнө тархан суурьшсан монголчуудын тухай энэ сэдэв маш шинэ содон соргог зүйл байлаа. Харин одоо “моодонд” орсон танил сэдэв болсон нь урьд өмнө төдийлөн яригддаггүй байсан хилийн чинад дахь монголчуудад судалгаа хийн танилцуулсан цөөн хүмүүсийн ажлын үр дүн. Монгол үндэстэн нийт хэдүүлээ вэ гэх асуултын хариуд бидний ихэнх нь улсын хүн амын тооллогын дүн болох хоёр сая 700 мянга хэмээх тоог санана. Зарим нь буриад болон өвөрмонголчуудыг нэгтгэн арай ахиу тоо хэлнэ. Энэ нь тэднийг монгол хэвээрээ гэж тооцсоных. Өнгөрсөн он жилүүд үнэндээ “Бид дэлхийн бөмбөрцөг дээр чухам хэдүүлээ хорвоогийн тоос хөдөлгөнө вэ?” гэх асуултыг өөрсөддөө тавихтай мантай өнгөрсөн биз ээ.

Харин сүүлийн үеэс монгол үндэстэн найман саяулаа гэх тоо үзэгдэх, сонстох болжээ. Гэхдээ хэн тэднийг юугаар нь монгол мөн гэж тогтоогоод тийнхүү зарлаж байгаа нь одоогоор тодорхойгүй буюу албан ёсны бус байна. Иймээс Монгол Улсын хүн ам дээр нэмэгдэн нийт найман саяд хүрч буй тэдгээр таван сая гаруй хүмүүс үнэхээр монгол мөн үү гэж эргэлзэх хүн олон бөгөөд энэхүү шүүмжлэл ч зүйн хэрэг юм. Улмаар “Тэд монгол мөн”, “Тэд монгол биш”, “Тэд монгол биш болсон” хэмээх маргаан манай нийгэмд тархжээ. БНХАУ-д аж төрж буй монголчуудыг зөвхөн Өвөрмонголын өөртөө засах мужийн монголчуудаар л төлөөлүүлэн эндүү ташаа ойлгож байгааг засах хэрэгтэй. ӨМӨЗО-оос гадна Хятад Улсын Шинжаань, Чинхай мужуудын нутаг дэвсгэрт Хор, Баоань, Дуншаан, Монгур буюу Цагаан Монгол, Дээд Монгол гэхчилэн олон монгол угсаатан амьдарч байна. Тэднийг Өвөрмонголчууд гэж ойлгож болохгүй. Тэдний засаг захиргаа, оршин суух нутаг дэвсгэр нь өөр, Хятад Улсад багтсан түүх нь ч ялгаатай улс.

Тэднийг заавал таних шаардлагатай юу?

Өвөг дээдэс минь ургийн бичгээ хичээнгүйлэн хөтөлдөг байсан нь дэмий хэрэг бишсэн. Удам угсаа, ахан дүүсээ мэдэхгүй хүн нэгэн талаар сохор мэт байх шиг санагдана. Бид хоёрхон саяулаа хэмээх итгэл үнэмшил, бид найман саяулаа хэмээх итгэл үнэмшлийн аль нь илүү хүчтэй байх вэ? Эх түүхээ танин мэдэж, үндэстний онцлогоо ухан ойлгосноор үндэсний үзэл төлөвшиж, ард түмний өөрсдийгөө ухамсарлах сэтгэлгээ хөгждөг билээ.

Монгол цусаа, монгол ёс заншлаа, монгол уламжлалаа, монгол аж ахуйгаа, монгол хэлээ авч үлдэж, монголоороо байхын төлөө тэмцэж, тэр тэмцэлдээ хөлөө, гараа өгөн, би монгол хэмээх омоглолоо дарж ядан шүлэг найраг бичиж түүнийхээ улмаас эрх чөлөөгөө хасуулан монголоороо байхын төлөө ил, далдаар тэмцэж буй тэдгээр монголчуудыг Та хэн гэх вэ? Монгол Улсын монгол хүн ирсэн сургаар хэлэх ярихыг нь сонсож, хийх хөдлөхийг нь харах гэж яаран, бүр аз байвал найз нөхөр болон гэртээ дайлж цайлахыг хүсдэг тэдгээр монголчуудыг Та юу гэх вэ? Угсаатан судлалын шинжлэх ухаанд тухайн ард түмэн өөрсдийгөө хэн гэж ухамсарлах нь тэднийг аль үндэстэнд хамаарагдах буюу ямар үндэстэн болохыг нь тогтоох гол үзүүлэлт гэж үздэг. Энд өгүүлэгдэж буй монголчууд өөрсдийгөө “БИД МОНГОЛЧУУД” хэмээн цуурайтуулан тунхаглаж байхад бид юу гэх вэ? “Тэд монгол биш” гэж жишим ч үгүй хэлчихээд тэдний тухай ахин зурвас ч бодолгүй амьдрах бидний энэ байдлыг тэд мэдвэл туйлын гомдолтой, даанч харамсалтай биш үү? Сэтгэл, цус нэгт тэдгээр төрөл садныхаа биднийг гэх халуун сэтгэлийг нь мэдэрч, бодит үнэнийг ухааран зөв итгэл үнэмшилтэй алхахыг Та эрмэлзэх үү?

Дээд монголчууд гэж хэн бэ?

Түүхийн хуудаснаа. Энэ нутаг нь 1235 онд Өгөдэй хаан өөрийн хүү Хүдэндээ Хөх нуур орчмыг хувь болгон өгсөн тухай мэдээнээс эхлэн Эвэр тайш, Бүрх тайш, Түмэдийн Алтан хаан мөн Цогт тайж нарын түүхт хүмүүстэй холбогдох ажээ.

Газар нутаг. БНХАУ-ын баруун хойд бүс нутгаар Гансу, Сичуантай хил залган орших нуурынхаа нэрээр овоглосон Хөх нуур буюу Чинхай /Qinghai/ муж гэж бий. Өгүүлэн буй Дээд монголчууд нь энэхүү Хөх нуурын орчмоор нутагладаг ажгуу.

Нэрийн учир. Дээд Монгол гэдэг тэдний нэр харьцангуй хожуу бий болсон бололтой. Дээд монголчууд Хөх нуур Түвдийн өндөрлөгт нутаглах тул газар нутгийн өндөрлөг байдлаар өөрсдийгөө овоглон дээр, дээд газрын хүмүүс гэдэг утгаар Дээд Монгол хэмээн нэрлэсэн гэсэн хувилбар бий.

Дээд монголчуудын хотжилт

Ерөнхийдөө БНХАУ-ын монголчуудад хотжилт нэлээд явагдсан, Хүн амын шилжих хөдөлгөөн нь хүн ам зүйн жирийн л үзэгдэл боловч Дээд монголчуудын хувьд хотын иргэн болно гэдэг жирийн явдал биш. Гэсэн ч эрхгүй тулгарч буй хотжилтын учир шалтгаан хийгээд хотжилт нь юунд хүргэж буй тухай одоо өгүүлье.

Миний судалгаа хийсэн газар бол Хөх нуур мужийн Улаан /Vulan/ хошуу болон хориотой хот болох Дэлхий хот юм. Хошуу хэмээх засаг захиргааны нэгжийг дүйцүүлбэл манай улсын сумтай дүйнэ. Улаан нь төв газарт шилжин суурьших хүн амын шилжих хөдөлгөөн маш эрчимтэй явагдаж байгаа нутгуудын нэг. Нийт хүн амийн тоо 37783. Эдгээрийн 4811 хүн буюу 1085 айл нь малчин өрх. Үндэстний бүрэлдэхүүний хувьд 22586 Хятад, 6538 Монгол тоогоороо толгойлж 2424 Түвд, 3478 Хотон, 1490 Цагаан Монгол, 1150 Салар, 39 Манж гээд цааш Дуншаан, Боань, Ёгор, Ли, Мио, Иүгү, Солонгос, Тужа гэх үндэстэн угсаатнуудаас бүрдэнэ.

Улаанд явагдаж буй хотжилт нь дараахь шалтгаануудтай. Хүүхдүүдийн боловсролын хэрэгцээ буюу дунд сургуулийн шалтгаан. Улаан хошууны төвд хүн ам ихээр суурьшиж эхэлсэн нь 1993 он. Тэр цагаас өмнө хошууны тосгодод (манай улсын засаг захиргааны нэгжээр багтай дүйцүүлж ойлгож болно) бага, дунд сургуулиуд гэгээрэл боловсролын үйлсээ явуулдаг байж. Энэ үед малчдын хүүхдүүд гэрээс хол явалгүй сургуульдаа сурч чаддаг байсан байна. Харин 1993 онд тэдгээр сургуулиудыг татан буулгаж хошууны төвд төвлөрүүлснээр малчдын хүүхдүүд сургуулиа даган суурьших болжээ. Учир нь хошууны төв дэх монгол үндэстний дунд сургууль нь дотуур байргүйгээс сурагчид эмээ, өвөөтэйгээ шилжин ирж айл болон амьдарч эхэлсэн. Ингээд жилээс жилд мал дээрээс нүүн ирэх суурьшигчдын тоо нэмэгдсээр хошууны төвийн хүн ам нэмэгдэж байгаа нь энгийн нүдэнд ч илт мэдэгдэхүйц болсон байна. Энэ нь Улаанбаатарын хүн ам эрчимтэй өсөж байгаатай адил боловч Монгол Улсын иргэд нийслэлдээ төвлөрлөө гээд дундад улсын монголчуудад тулгарах хятаджих аюул үгүй. Ингээд урьд нь мал дээр монгол ахуйтайгаа ойрхон байсан хүүхдүүд төв газарт шилжиж эхэлжээ.

Малын бэлчээр хүрэлцэхгүй. 1994-1996 онд малчдад бэлчээр хуваан өгөхдөө тухайн үеийнх нь ам бүлийн тоог харгалзан нэг хүнд хэдэн ми газар тооцон хувьчилсан байна (нэг метртэй тэнцэнэ). Энэ үеэс хойш төрсөн хүүхдүүд газаргүй тул малгүй, малгүй тул хотод амьдарна. Тэгээд тэр “хотын хүн”. Тухайн үед төрчихсөн байсан хүүхдүүдэд ч бэлчээр нь хүрэлцэхгүй явдал их бий. Зааглан өгсөн нутаг бэлчээрт маллах малын тоо буюу бэлчээрийн даац хязгаартай тул хүссэн зоргоороо малаа өсгөх аргагүй. Ингээд 3-5 хүүхэдтэй малчин айлын хэн нь мал дээрээ үлдэх вэ, хэн нь хотын хүн болох вэ гэдгийг сонгон шийдэж хотод амьдрах арга хайн эсвэл анхнаасаа хотод суух төлөвлөгөөтэйгөөр боловсролоо эзэмшин “хотын хүн” болно. Ийм замаар нэлээд хүмүүс төв газарт шилжин суурьшиж байна.

Өндрийн өвчин. Хөх нуур Түвдийн өндөрлөг гэгдэх далайн түвшинээс дээш гурван мянга хэдэн зуун метр өндөрт амьдрах нас дээр гарсан буурлуудад өндрийн өвчин гэх аюул тулгардаг. Улаан хошууны төв нь хөдөө малчны бэлчээр нутгаас арайхан нам газар юм. Тиймээс нас дээр гарч мал дагахад хүнд болсон хийгээд өндрийн өвчнөөс зугтсан настангууд хошууныхаа төвд суурьшина. Өндөрлөг газар хүчилтөрөгч дутагдсанаас цусны даралт ихсэх, зүрхний ачаалал нэмэгдэж үйл ажиллагаанд нь өөрчлөлт орох гэх зэрэг зүрх, судасны өвчнүүд тулгардаг байна.

Байгаль хамгааллын зорилгоор улсаас малчдыг хот, суурин газар амьдрахыг ил, далдаар дэмждэг тухай учир мэдэх хүмүүс өгүүлнэ. Голмуд хотын Тангула сумын малчдаас газрыг нь 5-10 жилийн хугацаагаар улс зээлдэн авчээ. Энэ хугацаанд улсын газар нутгийн бэлчээрийг амраагаад гэрээт хугацаа дуусмагц эздэд нь буцаан өгөх учиртай. Анх бэлчээрийг авахдаа малыг нь үнэлэн түүнтэй дүйцэхүйц төлбөрийг өгсөн бөгөөд мөн сар бүр тэдэнд мөнгө өгдөг гэнэ. Байгаль хамгаалах энэхүү бодлогын улмаас 5-10 жилийн дараахь малчин ахмадууд нас өндөрт гарч бие гүйцэхээ больсон, залуус нь малд дөргүй аль хэдийнэ хотын иргэн байх сонирхолтой эсвэл хэдийн хотын хүн болсон байх болно. Ингээд л мал маллах хүнгүй болсон тул эргээд малчин дээрээ гарах нь тун цөөн л болов уу? Энэ бол малчин ахуйгаас хотын амьдралд шилжиж буй бас нэгэн шалтгаан.

Мөн үйлдвэрлэлийн зорилготой үйл ажиллагааны улмаас малчид хотод суурьшиж буйн жишээ нь Ван (Томпу гэж нэрлэх нь ч бий) хошуу. 2005-2006 онд 11 айл Ван хошуунаас Улаан хошуунд шилжин суурьшжээ. Тэдгээр айлуудыг ийн шилжихийг шаардсан байна. Учир нь тус хошууны тэр хэсэг нутагт Чинхуа гэх өвөрмонголын компани нүүрсний хүүршүүлэх газар болгон ашиглах болсон ажээ. Ингээд л газрыг нь албан хүчээр худалдан авсан байна. Тэднийг Улаанд нэг дор орон сууцанд суулгажээ. Энэ нь улсын үйлдвэрлэл, эдийн засагтай холбоотой санамсаргүй гэмээр хотжилтын нэгэн шалтгаан болж байгаа юм.

Хотын дээд Монголчууд

Хятад Улс дахь монгол гаралтай хүүхэд залууст хоёр янзын сонголт, түүнийгээ дагаад хоёр янзын хувь заяа бий. Нэг нь монгол үндэстний сургуулиар замнах, нөгөө нь хятад сургуулийг сонгон суралцах явдал. Хотод ажиллаж амьдрах монголчуудад тулгарч буй зайлшгүй нэгэн зүйл бол хүүхдүүдээ хятад сургуульд суралцуулах хэрэгцээ юм. Их, дээд сургууль дүүргэсэн боловсон хүчин ажилтай болоход монгол үндэстний сургууль дүүргэсэн нэгэн, хятад сургууль дүүргэсэн хүн хоёрын байр суурь, боломж ялгаатай буюу хятад сургууль дүүргэсэн боловсон хүчин ажил албан тушаалтай болох илүү бололцоотой байдаг. Улаан хошуун дахь дүр зургаар монгол сургууль дүүргэсэн хүнд монгол үндэстний дунд сургуульд багшлах, соёл урлагийн клубт соёлын ажилтан болох мөн азтай цөөхөн зарим нь захиргаанд ажилд орох боломжтой. Тэдний сонголт энэ хүрээд хязгаарлагдана. Учир нь бусад байгууллагууд ихэвчлэн хятад албан газрууд байх тул тэнд хятад хэлийг төгс эзэмшсэн мэргэжилтэн авахыг эрмэлзэнэ. Улмаар хятад сургууль төгсөгчид ялагдана гэсэн үг.

Хятад сургууль сонгож, хүүхдүүдээ хятад сургуульд сургавал олон боломж нээгдэж, өндөр цалинтай, хүссэн ажил, мэргэжлээ эзэмших боломжтой болно. Ингээд монгол дунд сургууль төгссөн хүүхэд хятад их, дээд сургуульд элсэх гэтэл энэ нь бас л туйлын хүнд даваа буюу бараг л үлгэр ажээ. Монгол үндэстний дунд сургууль дүүргэсэн сурагчид мөн л хэлний бэрхшээлтэй тулгарна. Бас монгол сургуулийн сургалтын байдал ч тохирдоггүй аж. Нэгэнт байдал ийм болохоор хүүхдээ багаас нь хятад бага, дунд сургуульд сургах нь л тэднийхээ ирээдүйн амьдралын сайн сайхны төлөө хийж байгаа том сонголт, шийдэл юм.

Хятад хэл, хятадын соёлд суралцах хэрэгцээ, шаардлага, хүсэл, зорилгоо тэд ийнхүү тайлбарлаж байна. “Наад зах нь хятад хүнтэй хэрэлдэж муудалцахад ядаж адилхан харааж байх хэрэгтэй. Хятад хэл сурсан цагт доромжлол амсахгүй. Нэгэнт бид Хятад Улсад амьдарч байгаа тул хятад хэл сурахгүй бол сайн амьдарч чадахгүй. Ажилд орж чадахгүй. Ажилд орж амьдрахын тулд бидхятад хэл сурах хэрэгтэй. Ядахдаа доромжлол амсахгүй” хэмээсэн нь аргагүй үнэн билээ.

Хятад сургуулиар боловсорсон хүүхэд хэн болох вэ?

Энэ асуултын хариуг Дэлхий хотын хүүхэд, залуусын байдлаар хариулъя. Дэлхий хот бол хөдөөнөөс хотод шилжин суурьших хөдөлгөөн бүрэн явагдаж бараг дууссан гэж хэлж болох газар. Улсаас хот орчмын нутаг бэлчээрийг амраах зорилгоор малчдаас бэлчээр, малыг нь худалдан авч иргэдийг хотод суурьшуулсан байна.

Наранхуар бол 23 настай бүжигчин бүсгүй. Уулзаж танилцаад хэдхэн цаг болсон харь улсын эмэгтэйг (холдуулж бодвол харь улс ч тэдний сэтгэлд Монгол Улсын монгол хүн) гэр гэртээ хонуулах гэж хоорондоо булаацалдан муудалцаж эцэст нь нэг нь гомдсондоо юмуу түрүүлээд гүйж одсон. Наранхуар бүсгүйнд очих болсонд тэрбээр их л баяртай элдэв юм ярилцах гэж хичээнэ. Гэвч бид хоёр ойлголцож чадахгүй байсан нь сэтгэл өвдмөөр байлаа. Тэрбээр хэзээний хуучин найзууд шиг дотночилж түүний оронд хамт унтахаар хэвтсэн ч хэн хэний нь нойр хүрсэнгүй монгол, англи, хятад үг холин ярилцах гэж хичээсээр. Урьд нь хамт явсан залуугаар орчуулуулж байсан ч одоо түүнийг байхгүйд өөрсдөө ойлголцохоос өөр аргагүй. Нэг хоёр үг зөөсөөр, дохио зангаа хэрэглэсээр намайг ихэд баярлуулсан явдал болж үүр цайх үест тэр монголоор овоо зэгсэн ярих болж нэг мэдсэн бид хоёр их зүйлийг ярилцсан байлаа.

Хотжилт буюу хятаджилт

Хөдөөгөөс хот төв газарт шилжих, хотоос хотын зах, хөдөө рүү шилжих нь хүн амын шилжих хөдөлгөөн, нийгмийн хөгжлийн жам ёсны үзэгдэл. Гэвч Хятад дахь монголчуудын хотжилт нь жир бус явдал болж хятаджилтад хүргэж буй нь гашуудалтай. Малын бэлчээрийн даац хүрэлцэхгүй, өндөрлөг уулсын нутагт аж төрөх тэдэнд өндрийн өвчний аюул тулгарна, үр хүүхдээ хүний зэрэгтэй амьдралд хүргэх гэсэн хүсэл, улсын удирдлагаас малчдын хүсэлтийг үл харгалзан бэлчээр, газрыг нь авч байгаа зэрэг явдлууд нь тэднийг зайлшгүй хотжилтод хүргэж буй юм. Улмаар хотын иргэн хотод сайн сайхан амьдрахын тулд яалт ч үгүй хятад үндэстэний замаар замнахыг сонгоно. Хятад үндэстний зам хэмээсэн нь цэцэрлэгээс эхлэн хятад сургуулиар хүмүүжиж улмаар хятадын их дээд сургуульд суралцах, төгсөөд ч хятад албан газар ажиллах буюу хятад хотод хятад хүмүүстэй ижил амьдрахыг нэрлэж буй. Үүний улмаас монгол хэл, соёл, уламжлал алдагдана. Энэ бол Хятад Улс дахь монголчуудын хотжилт. Тэд бидний идэж байгааг идэж, өмсөж буйг өмсөж, үзэж буйг үзэх буюу хүний зэрэгтээ амьдрахыг л эрмэлзэж, харамсалтай нь хүн заяатны хүсэл нь эх хэлээ мартагнахад хүргэж буй ард түмэн. Тэдэнд Монголоо гэх эрмэлзэл, хүсэл сэтгэл, “БИ МОНГОЛ ХҮН” гэх ухамсар нь байгаа цагт тэднийг “монгол биш” гэх эрх хэнд ч үгүй.

Тэрбумаар тоологдох их үндэстний дунд цөөн тоот үндэстэн болон амьдрахдаа угсаа гарлаа хадгалан, Монголоороо оршихын төлөө байгаа бүх боломжоороо тэмцдэг, зарим нь амьдралаараа дэнчин тавьж, тэр их гүрэнд яах ч аргагүй байдалд өөрийн эрхгүй орж байгаа цус нэгт ахан дүүсээ ойлгож үзээсэй хэмээн хүсмээр байна. “Тэдний оронд би байсан бол?” гэж бодож үзээд, муучлан дуугарахаа хойш тавиасай, Монгол Улсын монголчууд.