АЛЬ СОЁЛ СУДЛАЛ ВЭ: ТАЛБАРАА ТОДОРХОЙЛОХ ШААРДЛАГА

ШИНЖЛЭХ УХААН ТЕХНОЛОГИЙН ИХ СУРГУУЛЬ

Хүмүүнлэгийн ухааны тэнхим

Г.Мөнх-Эрдэнэ

Хураангуй

Уг өгүүлэл нь Монгол Улсын их дээд сургуулиудад зааж буй соёл судлалын ухаан болон түүний судлагдахууны талаар товч өгүүлж буй болно. Бид уг өгүүллийн судалгааг хийх явцад өөр хоорондоо ялгаатай гурван “соёл судлал” байгааг тогтоосон юм. Бид өгүүллээрээ чухам аль соёл судлал Монгол Улсын их дээд сургуульд зааж буй соёл судлалтай ойр, төстэй вэ? гэсэн суурь шинжтэй асуултанд хариулахыг зорьж байгаа болно. Дээрх гурван “соёл судлал” нь нэгт, Хаант Оросоос эхлэн ЗХУ-д хөгжсөн культурология, хоёрт, АНУ-ын антропологич Лесли Вайтын (Leslie White) culturology хэмээх аливаа соёлыг судлах судалгааны нэгэн хандлага, гуравт, Англиас эхлэн дэлхийн бусад оронд өргөн тархсан cultural studies зэрэг болно. Харин судалгааны явцад Монгол Улсын их дээд сургуульд зааж буй соёл судлал нь культурология хэмээх ухаантай илүү төстэй байгаа төдийгүй зарим судлаачид түүнийг Лесли Вайтын culturology төдийгүй cultural studies-тай хольж хутган, андуу ташаа ойлгож буй нь тогтоогдсон болно.

Түлхүүр үг: Культурология, culturology, cultural studies, соёл судлал, Лесли Вайт

Удиртгал

Монгол Улсын хэмжээнд соёл судлалын ухаан бууриа засан хөгжиж чамгүй хугацааг өнгөрүүлжээ. Гэвч бидний ярьж, судалж, зааж буй соёл судлал яг ямар соёл судлал вэ? Онолын болоод арга зүйн эх сурвалж хаанаас вэ? Судлагдахуунаа харах өнцөг, судалгааны онцлог маань юу вэ? гэх мэт асуудал одоо ч хангалттай сайн тодорхойлогдоогүй байна. Нэн тэргүүнээ соёл хэмээх ойлголтыг судалдаг нийгэм-хүмүүнлэгийн ухаанууд болон соёл судлал хэмээх ухаан хоёрыг ялгаж ойлгох хэрэгтэй. Соёлыг судалдаг социологи, антропологи, урлаг судлал гэх мэт нийгэм, хүмүүнлэгийн ухаан цөөнгүй бий. Дээрх ухаанууд яг хэзээнээс соёл хэмээх ойлголтыг судлах болсныг хэлэхэд төвөгтэй. Мөн соёлыг судалж байсан энэ оролдого нь соёл судлалын үүсэл гэж хэлэхэд ч бэрхшээлтэй юм. Энэ бүх асуултаас үүдэн судалгаа хийж үзэхэд Монгол Улсын хэмжээнд гурван өөр төрлийн соёл судлал гэж ойлгож болмоор ухааны талаар ярилцаж, судалж, зааж, бичиж байна. Үүнд; нэгдүгээрт, Хаант Оросоос эхтэй, улмаар ЗХУ-д өнөө ОХУ-д хөгжиж буй культурология буюу бидний соёл судлал хэмээн орчуулж буй ухаан орно. Судлаачид ихэнх тохиолдолд культурология-г шинжлэх ухаан гэж орчуулж байна (Радугин 1999, Төмөрбаатар, Төмөрхуяг 2001, Гуревич 2004 болон Дорждагва 2010-ээс үзнэ үү). Хоёрдугаарт, АНУ-ын антропологич Лесли Вайтын (Leslie White) culturology хэмээх аливаа соёлыг судлах тухай номлосон антропологийн судалгааны нэгэн хандлага, онол орно. Түүний 1949 онд хэвлүүлсэн Соёлын Шинжлэх Ухаан: Хүмүүний болон Соёл иргэншлийн судалгаа (The Science of Culture: A Study of Man and Civilization) бүтээлийг уншиж үзэхэд тэрбээр ямар нэгэн соёл судлалын шинжлэх ухааны бий болгож, үндэслэж байна гэж дурдаагүй байгаа юм. Түүнийхээр culturology гэх нэршил нь соёлыг судалж болох антропологийн ухааны нэг төрлийн арга зүй, онол хандлага байсан (илүү дэлгэрэнгүйг White 1949-оос харна уу) байна. Гуравдугаарт, Англид үүсэн улмаар дэлхийн бусад улсуудад өргөн тархсан cultural studies болно. Уг ухааны үүслийг 1964 онд Английн Бирминхамын Их Сургууль (University of Birmingham) дээр Орчин үеийн соёлын судалгааны төв (Center for Contemporary Cultural Studies) байгуулагдсан үеэс тоолдог. Сүүлийн үед зарим судлаачид өөрсдийн мэргэжил, судалгааныхаа чиглэлийг англи хэлрүү орчуулахдаа culturology гэхээс гадна уг нэршлийг ашиглах явдал түгээмэл боллоо. 

Дээрх ухаанууд нь үүсэл түүх, онол, арга зүй, судлагдахуун, асуудлыг олж харах өнцөг гэх мэт олон зүйлээрээ хоорондоо илт ялгаатайг хангалттай ялгаж салгаж ойлгож байгаа гэсэн баримт бидэнд хараахан олдсонгүй. Их дээд сургуулиудын сургалтын хөтөлбөр болон судлаачдын судалгааны агуулга Оросын культурология-тай харьцангуй адил байгаа мөртлөө cultural studies хэмээх өөр ухааны нэршлийг ч ашиглаж байна. Мөн үүсэл гарлын хувьд хоорондоо холбоогүй АНУ-ын антропологич Лесли Вайтын (Leslie White) culturology хэмээх аливаа соёлыг судлах судалгааны чиг хандлагыг Оросын культурология-ийн үүсэл болсон зүйл мэт, шинжлэх ухааны суурийг тавьсан үндэс гэж үзэж байгаа нь ч харагдана (дэлгэрүүлж Төмөрбаатар, Төмөрхуяг 2001, Гуревич 2004 болон Дорждагва 2010-ээс харна уу). Бидэнд байгаа дээрх гурван соёл судлалын алийг нь бид их дээд сургуулийн оюутнуудад зааж байна вэ? Аль чиглэлийн судалгааг бид хийж байна вэ? Чухам аль чиглэлийг баривал дэлхийн жишигт илүү ойртох вэ? гэсэн асуултанд хариулах үүднээс уг өгүүллийг бичлээ. Тус өгүүлэлд энэ ухаан нь сайн, энэ нь муу гэх юм уу эсвэл энэ нь зөв, энэ нь буруу гэсэн нийгмийн хувьслын онолын арга зүйг баримтлан аливаа зүйлд “шүүгч, заагчийн” үүднээс хандахаасаа илүү бодит байдал ямар байна вэ? Алдаа дутагдал юу байна вэ? Гарц юу байж болох вэ? гэсэн дүрслэх, тайлбарлах (interpretation) арга зүйг баримталж байгаа болно. Дээр дурдсан гурван соёл судлалыг тус тусад нь доор тайлбарлавал:        

            Соёл судлал буюу kультурология

Культурология буюу манай зарим эрдэмтний соёл судлал хэмээн орчуулсан энэ ухаан нь соёлын олон янз байдал болон хэлбэр, үүргийг нь судалдаг. Ийн судлахдаа философи, түүх, социологи, уран зохиол болон урлаг судлалаас өөр, ялгаатай хандлагаар судлах зорилготой, соёлыг Германы сонгодог философичдын адил нэгдмэл организм гэж үзэж (Berry болон Epstein 1999: 15) байв. Хаант Орос болон ЗХУ-ын үед өрнөн түгэж байсан эл ухааны хөгжилд “Н.А.Данилевский (1822-1885), Н.А.Бердяев (1874-1948), А.Лосев, түүнчлэн Д.С.Лихачев,  М.Бахтинь А.Мень, С.С.Аверинцев, Ю.М.Лотман, Э.Ю.Соловьев ... нарын зохиол бүтээл гол суурь” (Радугин 1999: 18-19) эзэлдэг аж. Николай Данилевскийн үзэж байсанаар соёл нь нэгдүгээрт шашин, хоёрдугаарт улс төр, гуравдугаарт нийгэм-эдийн засаг, дөрөвдүгээрт соёл (урлаг, шинжлэх ухаан, технологи) гэсэн дөрвөн хэсгийг багтаасан ойлголт (Berry болон Epstein 1999: 16) ажээ. Судалгааны энэхүү хандлагаасаа болж соёл судлал (культурология) нь Оросын шашны философи улмаар философийн нөлөөнд автсан судалгааны чиглэл болжээ.

Харин Зөвлөлт засаг, Сталины үед зөвлөлт маягийн хүнийг бий болгох, хүмүүжлийг төлөвшүүлэх болон нийгэмшлийг бүтээхийн төлөө судалгаагаа зориулах болж үзэл сурталжсан байдаг. Энэ нь шууд утгаараа эрдэм шинжилгээний судалгаа гэхээсээ илүү улс төржсөн үйлдэл байсан учраас төрийн төлөө, төрийн зорилгын төлөө үйлчилж байв. Төрөөс л зарласан зүйл албан ёсны, үнэн, түүнийг судлах ёстой болсон учир тэрхүү зүйл зөв, төрөөс тунхаглаагүй, “зөв” гэж үзээгүй нийгмийн үзэгдлийг судлах нь нь албан ёсны бус буюу “сөрөг” “дайсан” соёл болж байв. Тиймээс ч судлаачид соёлыг сайн муу, сөрөг, эерэг гэх мэтээр шинжлэх ухаанч бус хувийн үзэл бодлоор, ангич, намч байдлаар үнэлж дүгнэж байсан байдаг. Түүнчлэн соёл бол бүхэл (whole) зүйл тул дэлхийн хаана ч бүх хүн төрөлхтөнд түгээмэл үйлчлэх нэг л онол байх ёстой хэмээн үзсэнээрээ зарим талаар байгалийн ухаан шиг нэг хууль хайж, нийгэм-хүмүүнлэгийн ухаан гэсэн шинжээсээ гажиж байсан тохиолдол бий. Гэвч энэ нь тэр үеийн үзэл суртал, улс төрийн шийдвэрээс болж байсан гэдгийг ойлгох хэрэгтэй. Хэдийгээр судалгааны хандлага нь ийм байсан ч соёл судлалыг шинжлэх ухаан, хүмүүнлэгийн ухааны нэг салбар хэмээн сурталдаж байжээ.

1960-аад оноос уг соёл судлалд Марксизмаас гадна структурализм нэвтэрч онолын чиг хандлагад тодорхой өөрчлөлт авчирсан байдаг. Ингэснээр улс төрийн үзэл суртлаар тодорхой хүрээнд салж шинжлэх ухаан болон технологийн талын судалгааг анхаарах (илүү дэргэлэнгүйг Berry болон Epstein 1999 үзнэ үү) болжээ. Өөрөөр хэлбэл соёл судлал судалгааны салбарынхаа хувьд энэ үеэс л зохион байгуулагдан үүссэн гэж болмоор байна. Учир нь Хаант Оросын болон Сталины үеийн соёл судлал нь хангалттай сайн зохион байгуулагдаж, институтчилэгдээгүй, улс төрийн үзэл сурталд хэт автсан, шинжлэх ухаанч бус шинжтэй байсан юм.

Дээрх соёл судлал манай улсад ЗХУ болон ОХУ-ын судлаачдын бүтээлээр дамжин нэвтэрсэн бөгөөд өнөөг хүртэл орос хэлээр хөлөглөсөн хэвээрээ байгаа гэхэд хилсдэхгүй. Нэгэнт Монгол дахь соёл судлалын тухай дэлгэрэнгүй өгүүлсэн бүтээлүүд хангалттай бий тул энд уг ухааны тухай дэлгэрэнгүй дурдахаас түтгэлзлээ (жишээ нь Дорждагва, Сарантуяа, Долгорсүрэн 1998, Төмөрбаатар, Төмөрхуяг 2001 болон Дорждагва 2010-аас үзэж болно). 1990-ээд оны өөрчлөлтийн дараа Орос улсын соёл судлал онол, арга зүйн тодорхой хэмжээний гацаанд орсон нь манайд ч адилхан байж, түүнээс гарах гэсэн оролдлого идэвхтэй өрнөж байна. Энэ гацаанаас гарах боломжийн гарц нь магадгүй зөвхөн Англи хэлт ертөнцөд гэлтгүй Европ, Африк, Ази тивийн улсуудад хүчтэй хөгжиж байгаа cultural studies хэмээх салбар хоорондын ухаан байж болох юм. Энэ талаар дүгнэлт хэсэгт дэлгэрүүлж өгүүлэх болно. Энд бид cultural studies нь сайн, зөв, дэвшилтэт культурология нь хуучин, муу, бүдүүлэг гэж хэлж буй биш гэдгээ сануулахад илүүдэхгүй болов уу. Гэвч өмнө хэлсэн шиг культурология нь хувьслын онол болон Марксизмд тулгуурлаж, үзэл сурталд ихэд автсан байсан тул орчин үеийн нийгэм дэх соёлын асуудлыг судлахад онол, арга зүйн хувьд хоцрогдолтой, шинэлэг бус гэдгийг хүлээн зөвшөөрөх хэрэгтэй.  

            Соёл судлал буюу culturology

Энэхүү нэршил хоёр салаа утгатай байна. Нэгдүгээрт, Хаант Орос болон ЗХУ-ын үеийн культурология-г англи хэлрүү хөрвүүлсэн утга байна. “Хүйтэн дайны” үед социалист, капиталист гэгдэн эсрэгцэж байсан ЗХУ болон АНУ-ын шинжлэх ухааны зарим мэдлэг тэр дундаа нийгэм, хүмүүнлэгийн ухааны олон мэдлэг ондоошиж, нэг нэгэнтэйгээ өрсөлдөн, бие биедээ нэр хоч өгч байсан байдаг. Гэвч “хүйтэн дайн” дууссаны дараа тус хоёр улсын хооронд мэдээллийн урсгал чөлөөтэй болж, бие биеийхээ мэдлэг, ухааныг хүлээн авах болсноор ЗХУ-д байсан соёлыг судлах эрмэлзэлтэй культурология хэмээх ухааныг англи хэлэнд culturology гэж орчуулсан байна (Berry болон Epstein 1999-өөс дэлгэрүүлж харна уу).

Уг нэршлийн хоёрдугаар утга нь АНУ-ын антропологич Лесли Вайтын (Leslie White) 1949 онд хэвлүүлсэн The Science of Culture: A Study of Man and Civilization гэх бүтээлтэй холбоотой бөгөөд түүний соёл судлал (culturology) хэмээх ойлголт нь Хаант Орос, ЗХУ үеийн соёл судлалтай (культурология) огт хамаагүй байсан нь түүнийг бүтээлийг уншихад тодорхой байдаг (White 1949 болон Бум-Очир, Мөнх-Эрдэнэ 2012-ийг үзнэ үү). Зарим судлаачид дээрх culturology хэмээх нэршлийн хоёр утгыг ойлгоогүйгээс уг ялгааг нь анзаараагүй байна. Адилхан нэртэй байна гэдэг яг адилхан утгатай, адилхан судалгаа хийдэг гэсэн бүрэн нотолгоо биш тул бид культурология-ийн үүслийг Лесли Вайтын culturology-той холбохоо больж аль алийг нь яг ямар утгатай судалгаа хийж байсан бэ? Судалгааны гол онцлог, судлагдахуунаа харах ялгаа нь юу байсан бэ? гэдгийг сайн ойлгох хэрэгтэй байна. Учир нь культурология ч, Лесли Вайтын culturology ч тэр аль аль нь онолын хөгжлийн хувьд хуучирсан, орчин үеийн онол, хандлагуудад хүчтэй шүүмжлүүлсэн буюу одоогоор судалгааны идэвхтэй арга зүй биш болчихоод байгаа билээ.     

Гэтэл энэ байдлыг манай зарим эрдэмтэн ойлгохдоо “профессор Л.О.Уайт /1900-1975/ анх Мичиганы их сурууль дээр 1931 оноос эхлэн соёл судлалын лекц уншиж эхэлсэн байдаг. Тэрээр “Соёлын тухай шинжлэх ухаан” /1949/, “Соёлын эволюци” /1959/, “Соёлын тухай ойлголт” /1973/ бүтээлүүдээрээ соёл судлалыг бие даасан шинжлэх ухаан болохынх нь хувьд тууштай үндэслэж, улмаар үе үеийн эрдэмтэн судлаачид соёл судлалын судлах зүй, бүтэц, онцлог, судалгааны арга зүйг нарийвчлан тодотгосоор байна” (Дорждагва 2010: 18) хэмээн ташаарсан нь цөөнгүй бий. Учир нь culturology хэмээх нэршлийг ашигласан АНУ-ын антропологич Лесли Вайтын гол онол нь соёлыг шинжлэх ухаанч арга зүйгээр судлах зорилготой соёлын хувьслын онол юм. Уг онол хэд хэдэн чиг баримжаатай байжээ. Нэгдүгээрт, тэрээр 1881 онд Тайлорын хэрэглэж байсан соёлын хувьслын онолыг (cultural evolutionism) баримталж байсан бөгөөд энэ нь Тайлорын тухайн цагт үзэж байснаас онцын ялгаагүй  байсан юм. Хоёрдугаарт, соёлыг олон тоон дээр бус харин соёл гэдэг нэгэн ерөнхий зүйл төдийгүй тодорхой тооны хөгжлийн шаттай байдаг хүн төрөлхтөнд нэг л байдаг, түгээмэл зүйл гэж үзэж (White 1949: ix) байв. Улмаар энэхүү хүн төрөлхтөн даяар нэг л байдаг ганц соёлыг ерөнхийлж нэгтгэн судлах арга зүйг буюу өөрийнх нь нэрлэсэн culturology нь тухайн үеийн Ф.Боас болон түүний шавь нарын түүхэн өвөрмөц байдлыг онолыг (historical particularism) шүүмжилсэн (Service 1976: 613) утга агуулгатай байсан юм.

Тэрээр антропологийн гол судлагдахуун нь соёл учраас антропологи бол соёлын шинжлэх ухаан буюу science of culture гэж үзэж байсан бөгөөд товчилбол culturology гэж нэрийдсэн байдаг. Соёлын шинжлэх ухаан нь соёлын үзэгдэл дэх харилцааг тодорхойлж байдаг хүчин зүйлүүдийг судалдаг байна. Вайтын тодорхойлсоноор culturology нь янз бүрийн соёлын өвөрмөц чанарыг сонирхдоггүй харин соёл гэдэг бүхэл зүйлийн ерөнхий хэв шинжийг ойлгоход чиглэх (Moore 2009: 180) ажээ. Өөрөөр хэлбэл Вайтын үзлээр аливаа ард түмний соёл нэг нэгнээсээ ялгаатай, ондоо биш харин ч нэг л хэв маягтай гэж үзэж байгаа гэсэн үг. Ингэж үзвэл Хятадын соёл, Монголын соёл, Америкийн соёл гэдэг тус тусдаа ялгаатай зүйлүүд биш юм. Харин дэлхийн бөмбөрцөг дээр амьдран байгаа хүмүүс, улс түмнүүд өөр өөр соёлын үе шатанд байгаа гэсэн хувьслын онолын санаа гарч ирж байна. Бид түүний энэ баримтлалаас магадгүй Амазоны уугуул иргэд хамгийн доод шатны соёлтой бол АНУ хамгийн дээд шатны соёлтой гэсэн утга гарч ирж байгааг анхаарах ёстой. Гэтэл өнөөгийн нийгэм, хүмүүнлэгийн ухаан нийгмийн хувьслын онолын аливаа улс үндэстний соёлыг дээр доор гэж ялгасан энэхүү үндэслэлийг ихэд шүүмжлэн няцааж, өнөө бараг хэрэглээ больсон байгааг бодож үзүүштэй.[1]

Вайт өөрийн соёл судлалаа (culturology) нэгдүгээрт шинжлэх ухаан байх ёстой, хоёрдугаарт соёлыг судалж байх ёстой, гуравдугаарт учир зүй, шалтгаанцлалтай (deterministic) байх ёстой (White 1949: ix) гэсэн нь хувь бодгаль, эсвэл аль нэгэн соёлын өвөрмөц байдлыг чөлөөтэй илэрхийлж байдаггүй харин соёлын ерөнхий түгээмэл хуулийг үндэслэж байх ёстой гэсэн үг юм. Тэрээр culturology гэх нэршлээ байнга science of culture  хэмээт нэршилтэй хамт хэрэглэж байсан бөгөөд энэхүү нэр томъёоны гол агуулга нь өмнө хэлсэн шиг Хаант Орос, ЗХУ үеийн философи, шашин, урлагийг голчлон анхаарсан хожмын социалист хүнийг бий болгох зорилготой байсан соёл судлалтай (культурология) огт хамаагүй байгаа нь түүний бүтээлийг уншихад илт харагдаж байна. Мөн Вайт ЗХУ-ын соёл судлалын (культурология) талаар ямар нэгэн байдлаар мэдэж байсан гэх баримт бидэнд олдсонгүй. Магадгүй хожмийн судлаачид культурология-д тулгарсан онол арга зүйн асуудлыг шийдэх гэхдээ англи хэлт судалгааны бүтээлүүдийг шүүн үзэж, улмаар Вайтын culturology-той танилцан түүнтэй холбох гэж зүтгэсэн хувь хүний төсөөлөл, уран сэтгэмж байсан болов уу гэсэн дүр зураг өөрийн эрхгүй буулаа. Харин түүний соёл судлал болон ЗХУ-ын соёл судлал (культурология) хоёр хоёулаа материалист, хувьслын хандлагаар соёлыг судлах гэж оролдож байсанаараа төстэй юм.

Иймээс Монгол Улсын зарим сурах бичиг, бүтээлүүдэд дурдаж байгаа шиг Лесли Вайтын антропологи дахь соёлыг судлах гэсэн хандлага болох science of culture  буюу culturology-г ЗХУ-н соёл судлалтай (культурология) хольж хутгах нь “нэр нь ижил юм чинь агуулга нь ч адилхан байх” гэсэн маягтай бүдүүлэг харьцуулалт болж байна. Түүнчлэн нэг зүйлийг тодруулахад Вайтыг нас барсаны дараа түүний соёл судлал (culturology) гэх судалгааны хандлага нь Их Британид 1964 оноос бий болон хөгжсөн соёл судлал (cultural studies) хэмээх салбарын судалгааны давалгаанд дарагдан англи хэлт орнуудын судалгаанд хэрэглэгдэх нь улам бүр багассаар өнөө бараг ач холбогдол, хэрэглээгүй болсныг дурдах хэрэгтэй болов.

Гэвч энд Л.Вайт ЗХУ-н соёл судлал (культурология) гэх ухааныг эсвэл өөр соёл судлалын ухааныг үндэслэсэн үү, үгүй юу? гэдэг чухал биш юм. Харин өнөөгийн Монголд байгаа соёл судлалыг түүний culturology-той холбож үзэх хангалттай баримт байхгүй төдийгүй түүний онолыг өнөөгийн судалгаанд ашиглах нь учир дутагдалтай юм гэдгийг ойлгох хэрэгтэй болчихоод байна. Учир нь түүний энэхүү хандлага өмнө хэлсэн шиг XIX зууны үеийн нийгмийн хувьслын онолыг дахин сэргээн баримталсан шинэ хувьслын онол (neo-evolutionism) бөгөөд өнөө тус онол ихээхэн шүүмжлүүлж, хэрэглээ нь илт хумигдсан билээ. Дараа дараагийн онол өмнөх онолоо үгүйсгэн шүүмжилж, бие биеийхээ дутууг нөхөж, хөгждөг зарчим байдаг тул одоогоос хагас зуун жилийн өмнөх энэ онол, хандлагын нөлөө илт суларсан нь бодит байдал юм. Нэгэнт ийнхүү эрч хүч, бүтээлч байдлаа алдан шүүмжлэлд өртөн, хэрэглээ нь багассан онолыг Монголд шинэ тутам хөгжүүлэх гэж буй соёл судлалын ухаанд авч ашиглах нь эргээд гацаа, эргэлзээнд оруулах аюултай билээ. Бид Вайтын culturology нь шинжлэх ухаан юм уу аль эсвэл нийгэм хүмүүнлэгийн ухааны бие даасан нэг салбар биш, Оросын культурология-тай хамааралгүй харин антропологийн ухааны гол судлагдахуун болсон соёл гэдэг ойлголтыг Вайт хэмээх хувь судлаач ингэж судалбал яасан юм бэ? гэсэн санал буюу судалгааны онол, арга зүй юм гэдгийг ойлгох хэрэгтэй байна.

            Соёл судлал буюу cultural studies

Их Британид 1964 онд Бирминхамын Их Сургууль (University of Birmingham) дээр Орчин үеийн соёлын судалгааны төв (Center for Contemporary Cultural Studies) байгуулагдсан нь уг соёл судлалын үүсэл (Barker 2008: 6) болжээ. Энэ төв байгуулагдан анхны судалгаагаа хийж эхэлсэн үеэс л бусад тив, улсуудад соёл судлалын ухаан түгэн дэлгэрч, нийгэм, хүмүүнлэгийн ухаанууд дунд өөрийн байр сууриа олсон гэж болно. Гэвч энэ үед их сургуульд хараахан уг ухаанаар хичээл заадаг болоогүй байлаа. Уг ухаан судалгаа, номын дэлгүүрийн тавиур дээрх ном төдий л байсан юм. Их сургуульд, оюутанд л хичээл зааж байж өндийж буй ухаан түгэн дэлгэрч, ухаан болох билээ. Уг ухааны анхдагчид болсон олон хүн эхнээсээ л энэ бол манай салбарын судалгаа, харин харин энэ бол биш гэж гэх мэтээр уг ухааны хил хязгаарыг тогтоохыг хүсэхгүй байсан юм. Энэ байдал нь ахисан түвшний сургалтанд асуудал үүсгэхгүй ч бакалаврын түвшний оюутанд бие даасан зэрэг хамгаалах боломж өгөхгүй байв. Гэвч соёл судлал нь ямар нэгэн тодорхойлолтонд багтахгүй, хаа хамаагүй ухаан гэсэн үг биш. Беннеттийн үзэж буйгаар бол “соёл судлал нь ялгаатай салбар ухаануудыг үзэл баримтлалаас сонгон авч хүч болон соёлын харилцааг судалдаг салбар хоорондын ухаан” (Bennett 1998: 28) юм. Мөн Жон Сторэй “хэдийгээр зэрэг олгох хөтөлбөр, эрдэм шинжилгээний хурал, мэргэжлийн сэтгүүл, холбоо цөөнгүй бий ч яг соёл судлал гэж юу вэ? гэдэгт өгөх энгийн хариулт алга байна” (Storey 1996: 1) гэж хүртэл бичсэн байдаг. Энэ бүхнээс гадна “ихэнх соёл судлаачид судалгааныхаа талбарыг бүрэн гүйцэд тодорхойлсон зүйлгүй байдаг. Учир нь соёл гэдэг өргөн утга агуулгатай тул хамрахгүй сэдэв гэж тун бага” (Sardar and Loon 1998: 6) хэмээн үзсэн судлаачид ч бий.   

Орчин үеийн соёлын судалгааны төвийн анхны захирал Ричард Хоггарт (Richard Hoggart) байсан бөгөөд английн утга зохиолын судалгаагаар дагнасан салбар хоорондын судалгааны чиглэлтэй байв. Хоггарт анхнаасаа соёл судлалыг гурван хэсгээс бүрдсэн гээд нэгдүгээрт түүх болон философиос, хоёрдугаарт социологиос, гуравдугаарт хамгийн чухал болох утга зохиолын шүүмж (Hoggart 1970: 255) гэж үзэж байв.  Тус төвийн ажилчид болох Раямонд Вилламс (Raymond Williams), Стюарт Холл (Stuart Hall) зэрэг хүмүүс нь бүгдээрээ ажилчин ангиас гаралтай, зүүний үзэлтэй хүмүүс байсан байдаг. Тэдний энэхүү гарал үүсэл, үзэл бодлоос үүдэн тухайн үеийн соёл судлал Марксист шинж чанартай, зүүний буюу социалист улс төрийн баримжаатай нийгмийн шинжлэх ухааны салбар гэгдэж байв. Ингэснээрээ Английн ангийн ялгаа, төрийн бүтэц тогтолцоонд ихээхэн шүүмжлэлтэй хандаж арьс өнгө, жендер, бэлгийн асуудлыг судалж олон нийтэд хандсан улс төр болоод арилжааны шинжтэй сэдвүүдийг хөндөж байжээ (Sardar and Loon 1998: 26). Өөрөөр хэлбэл уг судалгааны сонирхолд үндэслэгчдийнх нь хувийн үзэл бодол ихээр нөлөөлж байсан гэсэн үг.

Гэвч 1970-аад оноос Марксист чиг хандлагаа орхиж, судалгааны сэдэв нь ч илүү өргөн хүрээтэй болж иржээ. Учир нь тэр үеийн ЗХУ-ын гадаад бодлого нь Зөвлөлийн тогтолцоог бий болгож, түүнийг нь эсэргүүцсэн Зүүн Европын зарим улсад цэрэг оруулсан зэрэг нь Английн зүүний үзэлтнүүдийн дургүйцлийг төрүүлсэн байна. Мөн Английн Ерөнхий сайд Маргарет Тэтчер (Margaret Thatcher) ч Үйлдвэрчний Эвлэл, ажилчдын үймээнийг дарж, эрс либерал бодлого баримтлах болсон нь ажилчин ангийн хүчийг ихэд сулруулжээ. Улмаар соёл судлал нь 1990-ээс оноос ажилчин ангийн гэхээсээ илүү хэл, нийтийн соёл, арьстан угсаатан, нийгмийн давхраажил, жендэр, феминизм, соёлын бодлого, дайн, даяаршил, медиа, дижитал үйл явц, виртуал соёл, урлаг, уран зохиол, технологи зэрэг асуудалд илүү анхаарах болжээ.[2]

Судалгааны аргын хувьд соёл судлаачид өөрсдийн гэсэн бие даасан арга зүй байхгүй ч бусад нийгэм, хүмүүнлэгийн ухааны судалгааны аргуудаас чөлөөтэй авч ашигладгаа хүлээн зөвшөөрсөн байдаг. Энэ бүхнээсээ үүдэн соёл судлал (cultural studies) нь бие даасан шинжлэх ухаан эсвэл салбар ухаан гэж үзэлгүй салбар ухааны эсрэг (anti-discipline) гэж үзсэн (Sardar and Loon 1998: 6-8) байна. Түүнчлэн Британника тайлбар тольд ч уг ухааны салбар хоорондын (interdisciplinary) гэж тодорхойлжээ.[3] Соёл судлалын судалгааны талбар нь өнөөгийн аж үйлдвэржсэн нийгэм  болохоос уламжлалт нийгэм биш юм. Иймээс өмнө хэлсэн соёл болоод хүчний харилцааг судалдаг ухаан маань хэн соёлын бүтээгдэхүүнийг эзэмшиж, хянаж байдаг вэ? соёлын бүтээгдэхүүн түгэх механизм юу вэ? зэрэг асуудалд анхаарлаа хандуулдаг. Хүч гэдэг нь нийгэмд үйлчилж буй бүхий л хөндлөнгийн нөлөөг хэлж буй ерөнхий утгатай үг. Нийгмийн аливаа харилцаа улс төрийн болоод ямар нэгэн гадны оролцоо, хувь нэмэргүй явагддаггүй. Эндээс соёл судлал нь соёл гэж юу гэдгийг тодорхойлох гэж оролддог ухаан гэхээсээ илүү аливаа бүлэг, хүмүүсийн амьдралын өвөрмөц замналыг судалдаг ухаан болох нь харагдана.  

Өнөөгийн байдлаар уг соёл судлалын судалгааны хөгжил өмнө дурдсан хоёр соёл судлалтай харьцуулбал өндөр хэмжээнд байгаа бөгөөд цөөнгүй их сургууль ийм хөтөлбөр, ажлын байртай болоод байна. Энэ салбар ухаан зөвхөн англи хэлт улсуудад буй биш Франц, Итали (Sardar and Loon 1998: 66), Герман (Burns 1995: 1-8) гэх мэт Европын тэргүүлэх улс Африк, Азийн цөөнгүй оронд (Sardar and Loon 1998: 74) нэвтэрч хөгжиж байна. Гэвч уг мэргэжлээс төгссөн хүн яг соёл судлаач гэсэн нэртэй биш байгаа бололтой. Уг өгүүллийг бичих явцад уг мэргэжлээр төгссөн хүний мэргэжлийн нэр юу вэ? гэдэг хангалттай сайн тодорхой биш байна. Өөрөөр хэлбэл философиор их сургууль төгссөн хүн философич гэсэн нэртэй мэргэжилтэн болдог бол дээрх соёл судлалаар мэргэшсэн хүн яг ямар нэртэй мэргэжилтэй вэ? гэсэн үг. Магадгүй энэ байдал дээр дурсан уг ухааныг салбар хоорондын судалгаа гэж тодорхойлж байгаагаас болсон болов уу. Жишээ нь бидний сайн мэдэх феминизм судлалаар их сурууль төгссөн хүн феминизмийн тухай судалдаг хүн болохоос антропологич, социологич зэрэг шиг шууд мэргэжлийн нэршил авдаггүй. Учир нь уг судалгаа салбар хоорондын шинжтэй юм. Гэвч энэ байдал нь муу, муухай гэсэн үг биш харин ч судалгаа хийх явцад салбар хоорондын судалгаанууд аль нэг том салбар ухааны судалгааны чиглэлд баригдалгүй, “хайрцагнаас” гарч, чөлөөтэй сэтгэж, аль олон салбарын мэдлэгийг ашиглан харин ч үр дүнтэй дүгнэлтэнд хүрч байдаг. Тиймээс сүүлийн үеийн шинжлэх ухааны хандлага нь “энэ судлагдахуун бол манай судлагдахуун, тэр нь бол биш, энэ нь танайх” гэх мэтээр ангилан ялгаж, бие биеэсээ ондоошсон хэтэрхий ялгаатай болсон судалгааг хөгжүүлэхээсээ илүү хамтарсан, нэгдсэн судалгаа хийх буюу салбар хоорондын чиглэлийг ихэд хөхиүлэн дэмжиж байгаа билээ.   

Соёл судлал Монголын их дээд сургуульд

Өгүүллийн эхэнд Монгол Улсын их дээд сургуульд зааж буй соёл судлал хичээл болон зарим судлаачийн бүтээл нь соёл судлал хэмээх ухаанаа гүйцэд тодорхойлоогүй байгаа тухай өгүүлсэн. Ийнхүү гүйцэд тодорхойлоогүй байгаа хэмээн зоригтой хэлж буйгаа нотлохын тулд их дээд сургуулийн соёл судлал хичээлийн голлох сурах бичиг болсон профессор Т.Дорждагвын зохиосон Соёл судлал хэмээх бүтээлээс иш татвал “... ийм чиглэлийн хичээлийг англи хэлт орнуудад “Anthropology”, “Cultural anthropology”, “Social anthropology, “Ethnology”... гэж нэрлэх нь бий. Бид харин “Соёл судлал” гэж нэрлэсэн билээ...” (Дорждагва 2010: 12) хэмээсэн янзтай байна. Гэвч үнэндээ дээрх нэршлүүд нь яаж ч орчуулсан соёл судлал гэж монгол хэлэнд буухгүй. Тухайлбал anthropology гэдэг нь хүн судлал гэсэн үг бол cultural anthropology нь соёлын антропологи гэсэн үг, харин ethnology нь угсаатан судлал гэсэн үг юм. Дээрх шинжлэх ухааны нэршлүүд бүгд энэ маягаар орчуулагдан нэгэнт хэвшин тогтсон ойлголт юм.  Хэрэв бид соёлыг судалдаг ухаан болгоныг соёл судлалтай (культурология) адилхан гэх эсвэл нэг салбар нь гэж үзэх юм бол магадгүй нийгмийн ухааны салбарууд бүгд соёл судлал юм уу эсвэл соёл судлалын салбар ухаанууд болж таарах болов уу. Нийгэм-соёлын антропологийн хувьд соёл хэмээх ойлголтыг судалдаг ч ЗХУ-ын эсвэл ОХУ-ын соёл судлал (культурология), англи хэлт ертөнцөд байгаа соёл судлал (cultural studies) аль алинтай нь адилхан гэхээсээ илүү ондоо зүйл, эрс ялгаа ихтэй ухаан билээ. Антропологи аль болох өөрийнхөө гэхээсээ илүү бусдын соёлыг судалдаг бол өмнөх хоёр соёл судлал өөрийнхөө төдийгүй орчин үеийн аж үйлдвэржсэн нийгмийг судалдаг зарчимтай. Антропологийн судалгааны арга зүй нь оролцон ажиглах (participant observation) буюу судалж буй соёлынхоо дунд хамгийн багадаа нэг жил амьдардаг бол өмнөх хоёр соёл судлал өөрийн гэсэн бие даасан арга зүй гэхээсээ илүү бусад нийгэм-хүмүүнлэгийн ухаануудын арга зүйг ашигладаг гэх мэт онол арга зүй хийгээд судлагдахууны их ялгааг хэлж болно.

Магадгүй профессор Дорждагва өнөөгийн монголын соёл судлалд тулгараад буй онол арга зүйн асуудлыг шийдэх гарц хайн түүнийгээ нийгэм-соёлын антропологи гэж үзэж байгаа юм болов уу. Гэвч товчоор хэлбэл нийгэм-соёлын антропологи нь түүх, судалгааны арга барил, онол, үзэл хандлага, судлагдахуун, бусад нийгэм-хүмүүнлэгийн ухаанд эзлэх байр суурь, дарах жингээрээ культурология төдийгүй cultural studies хоёрын аль алинаас нь ялгаатай, харьцангүй бие даасан салбар ухаан (discipline) юм. Тиймээс бид өнөө монголд байгаа соёл судлал гэх ухааныг нийгэм-соёлын антропологитой адил эсвэл түүний дэд салбар ухаан нь гэх мэтээр зүтгэж байхаар англи хэлт ертөнцөд буй cultural studies-тай холбон уг ухааны судалгааны арга зүй, судлагдахуунаас суралцаж, зохиол бүтээлтэй нь танилцвал илүү үр дүнтэй юм. Чухам яагаад ингэх учиртай вэ? Үүнийг Монгол Улсын их дээд сургуульд зааж буй соёл судлал хэмээх хичээлийн сургалтын хөтөлбөрийг Канадын Викториагийн Их Сургуулийн (University of Victoria) соёл судлал хичээлийн хөтөлбөртэй харьцуулан тайлбарлая.

Монголын их сургуулиуд	Викториагийн Их Сургууль
I лекц: Соёлын тухай ойлголт, ойлголтын хөгжил	I лекц: Удиртгал (Introduction)
II лекц: Соёлыг авч үзэх хандлага, соёлын загвар, соёлын функцууд	II лекц: Соёлыг бүтээх (Making Culture)
	III лекц: Нийтийн (The Popular)
III лекц: Балар эртний үеийн соёл, сүсэг бишрэлийн эртний хэлбэрүүд	IV лекц: Марксизм (Marxism)
	V лекц: Феминизм (Feminism)
IV лекц: Дундад зууны үеийн Мезоамерикийн соёл: Ольмекууд, Тольтекууд, Маячууд, Ацтекуудын соёл	VI лекц: Психоанализ болон Пост-структурализм (Psychoanalysis and Post-Structuralism)
	VII лекц: Үргэлжлэл (Continued…)
V лекц: XVIII зууны үеийн баруун европын нийгэм        улс төр, шашны амьдрал, шинэ үзэл санаа: Соён гэгээрүүлэгчид	VIII лекц: Постмодернизм (Postmodernism)
	IX лекц: Арьстан (Race)
	X лекц: Загвар (Fashion)
	XI лекц: Хөгжим (Music)
VI лекц: Византийн соёл	XII лекц: Дижитал (Digital)
VII лекц: ХХ зууны Баруун европын соёлын хямрал          ба соёл судлаачдын дунд үүссэн онолын маргаан	XIII лекц: Киборг (Cyborg)
	XIV лекц: Худалдаа хийх (Shopping)
VIII лекц: ХХ зууны Монголын соёл	XV лекц: Дэд соёл (Subcultures)

Монгол улсын их дээд сургуулиуд болон соёл судлал хичээл заадаг багш нар хичээлийн хөтөлбөрөө нэг жишигт оруулах, агуулгаа зөрүү ялгаагүй болгож жигдлэх талаар идэвхитэй ажиллаж буй тул дээрх хүснэгтэнд харуулсан 8 лекцийн сэдэв монголын бүх сургуулийг төлөөлөх боломжтой. Хүснэгтийн нөгөө талд буй Викториагийн Их Сургуулийн 15 лекцийн сэдэв зөвхөн тус сургуульд хамаарахгүй Канад, АНУ, Английн сургуулиудтай ч зарим талаар давхацсан агуулагатай байгааг энд цохон тэмдэглэе. Гэвч сургуулиудын лекцийн сэдэв хоорондоо зөрүүтэй байдаг. Их сургуулийн гол үйлчлүүлэгч оюутан чанартай хичээлийг сайн багшаар заалгах ёстой учраас хичээлийн сэдэв, ном сурах бичиг зөрүүтэй ч байх учиртай. Нэгэнтээ их сургуулийн хичээл гэдэг тухайн хичээлийг зааж буй багшийн өмч байдаг тул багш аль болох бусад багшаас ялгаатай, сонирхолтой хөтөлбөр оюутанд санал болгож, түүгээр адилхан хичээл заадаг бусад багштайгаа өрсөлддөг. Гэвч энэ нь хэн дуртай нь юу дуртайгаа заадаг гэсэн үг биш бөгөөд нэгэнт хэвлэгдсэн, судлагдсан сэдвийн хүрээнд хичээлээ заах ёстой гэсэн үг болно.  

 Гол асуудал маань монгол улсын их дээд сургуульд зааж буй хичээлийн агуулга барууны сургуулиудын агуулгатай нийцэхгүй байна. Яагаад үүнийг нийцүүлэх ёстой вэ? Шинжлэх ухааны түгээмэл чанар гэж хэлж болмоор ойлголт нийт дэлхийн их сургууль, судалгаа шинжилгээний байгууллага, шинжлэх ухаанд үйлчилж байх ёстой. И.Ньютоныг, түүний бүтээлийг физикээр мэргэшиж буй оюутан, хичээл заадаг багш, судлаач бүгд мэднэ. Үүнтэй адилаар Амазоны ширэнгийн хажуухад байх их сургуульд юм уу эсвэл Монголд бүр эсвэл Европын аль нэг оронд философи үзэж буй ямар ч оюутан, хичээл зааж буй ямар ч багш Сократ, Платон, Локкын бүтээлийг мэдэж, зааж байдаг. Орост байна уу, Хятадад байна уу, эсвэл АНУ-д байна уу хаана ч ялгаагүй нийгэм-соёлын антропологиор суралцаж байгаа ямар ч оюутан Б.Тайлор, Б.Малиновски, К.Леви-Стросс нарын бүтээл туурвил, онол сэтгэлгээг мэдэж байдаг зарчимтай. Харин Монголд соёл судлалаар суралцаж буй оюутан Ричард Хоггарт (Richard Hoggart), Раямонд Вилламс (Raymond Williams), Стюарт Холл (Stuart Hall) нарын бүтээл туурвилыг хэр мэдэх бол. Тэдний үндэслэсэн соёл судлалын (cultural studies) талаар хэр мэдэх бол. Зарим багш нар маань эдгээр судлаачдын талаар сонсоогүй яваа байж ч мэднэ. Энгийн жишээ гэхэд монголын аль нэгэн их дээд сургуульд соёл судлалын мэргэжлээр суралцаж байгаа оюутан гадаадын аль нэг сургуульд уг мэргэжлээрээ шилжин суралцах болоход тухайн оюутны үзсэн хичээлүүдээс хэд нь хүлээн зөвшөөрөгдөж, кредит нь тооцогдох бол. Мөн яг эсрэгээрээ европын аль нэг сургуулиас уг мэргэжлээр суралцаж байсан оюутан монголд ирэхэд юу болох вэ? Тиймээс бид Монголд буй соёл судлал культурология юу? culturology юу? эсвэл cultural studies уу? аль соёл судлал вэ? гэж асууж байгаа болно.

Өмнө дурдсан шиг бидний бодоход Монгол Улсад нэгэнт нэвтэрсэн культурология-ийн онол арга зүйн мухардлын гарцыг cultural studies-аас хайвал ямар вэ? Учир нь нөгөө соёл судлал болох Вайтын culturology нь нийгмийн хувьслын онолын хандлагатай бөгөөд уг байдлыг нь шүүмжилсэн, ямар алдаа дутагдалтай болох талаар нь олон судалгааны бүтээл хэвлэгдсэн, нэгэнт уг онол хэрэглэгдэхээ больсон тул өнөө үеийн нийгэм, хүмүүнлэгийн судалгаанд төдий л ач холбогдолгүй болчихсон байна. Зүүн Европын улсууд ч зөвлөлтийн маягийн культурология-г барууны cultural studies-аар сэлгэж ололттой талаа сайжруулж, дутагдалтай талаа нөхөж байна. Бид ч энэ жишгийг даган өөрсдийн судалгааны хандлага, онол арга зүйгээ сайжруулж, хамгийн гол нь нэгэнт судалгааны төв болсон англи хэлт мэдлэг, мэдээллийн баазад нэвтэрч болохгүй гэх газаргүй юм.         

Ном зүй

Barker, Chris. 2008. Cultural Studies: Theory and Practice. London: Sage Publishing.

Bennett, Tony. 1998. Culture: A Reformer’s Science. London: Sage Publishing.

Berry, Ellen E. and Epstein, Mikhail N. 1999. Transcultural Experiments: Russian and American Models of Creative Communication. New York: St. Martin's Press.

Burns, Rob. 1995. German Cultural Studies: An Introduction. Oxford: Oxford University Press.

Hoggart, Richard. 1970. Schools of English and contemporary society. Speaking to each other (Vol. 2). London: Chatto & Windus.

Moore, Jerry. 2009. Vision of Culture: an Introduction to Anthropological Theories and Theorists. Oxford: AltaMira Press.

Sardar, Ziauddin and Loon, Borin Van. 1998. Introducing Cultural Studies. New York: Totem Books.

Service, Elman. 1976.  Leslie Alvin White, 1900–1975. American Anthropologist 78:612–617.

Sneath, David. 2007. The Headless State: Aristocratic Orders, Kinship Society, and Misrepresentations of Nomadic Inner Asia. New York: Columbia University Press.

Storey, John. 1996. What is Cultural Studies: A Reader. London: Arnold.  

White, Leslie A. 1949. The Science of Culture: A Study of Man and Civilization. New York: Farrar, Straus and Cudahy.

А.А.Радугин. (орч. Х.Лхамдорж, П.Чойжил). 1999. Соёл судлал. Улаанбаатар: Соёл Урлагийн Их Сургууль.

Д.Бум-Очир, Г.Мөнх-Эрдэнэ. 2012. Нийгэм соёлын хүн судлалын онолын үүд. Улаанбаатар: Admon. 

Ж.Төмөрбаатар, Н.Төмөрхуяг. 2001. Соёл судлалын үндэс. Улаанбаатар: Бит Сервис.

П.С. Гуревич. 2004. Соёл судлал. Улаанбаатар: Admon.

Т.Дорждагва, Н.Сарантуяа, Ж.Долгорсүрэн. 1998. Соёл судлалын үндэс. Улаанбаатар: МУИС-ийн хэвлэх үйлдвэр.

Т.Дорждагва. 2010. Соёл судлал. Улаанбаатар: Admon.

---

[1] Нийгмийн хувьслын онолын энэхүү хандлага монголын жишээн дээр хэрхэн хэрэгжсэнг Дэвид Снийтийн (David Sneath) Тэргүүнгүй төр: Нүүдэлчин Дотоод Азийн талаарх Буруу Тайлбар болон Язгууртны Дэг журам, Ураг төрөл, Нийгэм (The Headless State: Aristocratic Orders, Kinship Society, and Misrepresentations of Nomadic Inner Asia) бүтээлээс лавлан харах боломжтой.

[2] http://www.culturalstudiesassociation.org/

[3] http://www.britannica.com/EBchecked/topic/1367046/cultural-studies