Кэмбрижийн Их Сургуулийн Нийгмийн антропологийн тэнхимийн багш Урадын Э.Булаг
Англи хэлнээс орчуулсан: Ч.Мөнхтуул (Миньзу Их Сургууль, Антропологийн Тэнхим)
Энэ өгүүлэл одоогоос 17 жилийн өмнө, тэртээ 2003 онд анх хэвлэгдсэн юм. Доторх агуулга нь хуучирсан байх магадгүй ч бичсэн зүйлсийн маань ихэнх одоо ч үргэлжилсээр байна. Магадгүй бүр илүү ч гэж хэлж болохоор боллоо. Тийм учраас тус өгүүлэл миний төрсөн нутгийн хэлний хэцүүдэж байгаа байдлыг уншигч абугайд сайн ойлгуулж чадвал баяртай байх болноо.
Би Соёлын Хувьсгалын үед өссөн, Монгол хэлийг хориглох Дундад улсын бодлогын үед насанд хүрсэн нэгэн. Гэвч бага сургуулиасаа их сургууль хүртэл хятад хэлээр боловсрол эзэмшсэн ч үргэлж л миний биеэс ямар нэгэн хэсэг нь салаад явчихсан мэт мэдрэмжтэй явдаг байлаа. Над шиг ийм хүн өөрийн эх хэлээ сайн сураагүйгээ гэм гэж боддог. Энэ гэм нь намайг нутагаасаа гарч өөрийгөө дахин-Монголжуулахад хүргэсэн. Тиймээс энэ өгүүлэлд би өөрийн энэ гэмийнхээ тухай бичсэн юм.
Хэл гэдэг зүйл бол соёлын ижилсэлийг харуулах хамгийн чухал нэг багаж. Хүн байна гэдэг бол соёлын байх тухай зүйл байдаг. Multiculturalism бол олон угсаатны уугуул төрхийг хөндийлж ухахгүй, харин илүүтэйгээр үүнийг баяжуулдаг. Аливаа төр цөөнхийн хэлийг устгах замаар тэднийг өөртөө үнэнч байлгана гэж тооцдог ч энэ нь хэзээ ч бүтэхгүй. Мөн энэ байдал угсаатны хоорондын харилцааг сайжруулах, илүү дэмжихэд ч нэмэргүй санаачлга юм. Харин яг эсрэгээрээ л юм болдог жишиг дэлхийд дүүрэн байна.
Тус өгүүлэлийн анхны эх нь “Mongolian Ethnicity and Linguistic Anxiety in China” нэртэйгээр AMERICAN ANTHROPOLOGIST 2003, No.105(4):753-763-д хэвлэгдсэн бий.
Олон хүн “Өвөр Монголын Өөртөө Засах Орон” (ӨМӨЗО) гэх нэрийг сонсмогц нүүдэлчдээр дүүрсэн тал нутгийн романтик дүр зургийг сэтгэлдээ төсөөлдөг. Гэвч өнөөдрийн бодит байдал огт тийм биш. XX зууны эхний хагас хүрэхэд ихэнх монголчууд мал маллахаас илүү газар тариалан эрхлэх болж, тодруулбал: таван хүн тутмын нэг нь л монгол хүн байдаг, хятад иргэд үнэмлэхүй давуу суурьшсан, эртний олон зүйл нь нэгэнт үгүй болсон цаг үе. Түүгээр үл барам өдгөө малчнаас илүү хотын монгол хүн их болох боллоо. Байдал хэдий ийм боловч монголчуудын хувьд мал маллах нь хамтын эв санааны нэгдэл, ардчиллын биелэл, “монгол болох/байх” (mongolness) оюун санааны гол үзүүлэн болж байгаа юм (Khan 1996; Данийн националист элитүүдийн peasantism-ийн тохиолдлын төсөөтэй романтикчлалийн тухай Ostergard:1996-гаас үз). Улам бүр доройтон буй бэлчээрийн бүс нутаг одоо “жинхэнэ” монгол хэлээрээ ярьж байгаа монголчуудын монгол соёлын сүүлийн цайз мэт харагддаг. Мөн хөдөөгийн монгол малчин нь газар тариалангийн эсвэл хотожсон монголчуудаас тэдний хэлний оюун санааг авах усан сан болж төсөөлөгддөг байж магадгүй.
Гэвч энэ усан сан хатаж байна. Энэхүү тэдний хэлээ сэргээх хүчин чармайлт нь улс төр, геогазарзүйн хувьд “өөртөө засах” мэтээр харагддаг ч Өвөр Монголд нэр төдий, туйлын цөөнх болсон монголчуудын нийгмийн орчинд өрнөж байгаа юм. Энэ бүхэн миний “хэлний зовнил” гэж хэлсэн, монгол хэлний улам бүр үгүй болж байгаа талаар маш сэтгэлийн их шаналлыг бүтээсэн билээ. Энэ бол монголчууд нэгэн “миньзу” (nationality) хэмээн үндэстэн болоод, дараа нь “үндэстнээ тасдуулж” (denationalized) Дундад улсын өөрчлөгдөж байгаа бодлогын дагуу “угсаатны бүлэг” (ethnic group) (хойно нарийн авч үзсэнээс харна уу) [буюу Монгол улсад хэлдэг “ястан”, орч] болж катеогорчлагдсантай холбоотой. Би Монголчууд, монгол хэлэн дэх эдгээр улс төр, нийгмийн хэлбэлзэлийн үр дагаварыг судалж, яаж хэлний ЗОВИНОЛ-ыг бүтээж байгaa талаар өгүүлнэ.
Хувийн туршлага, этнографи, судалгааны баримт дээрээ суурилан би монгол хэлийг хадгалж үлдэхийн төлөө төлсөөр яваа тэдний их өртөг төлөөс дээр гэрэл тусгахыг зорьж байгаа. Миний монгол хэлний талаарх ЗОВИНОЛ бол Дундад дахь “миньзу” (үндэстэн) гэгчийн бодит байдлын бэлгэ тэмдэг бөгөөд энэ нь нэн тэргүүнээ соёлын зүйл биш ч илүү их улс төр, нийгэм, нутаг дэвсгэрийн бататгаж бэхжүүлэх утга агуулгыг шаарддаг зүйл болохыг үзүүлсэн. Олонх Монголчууд минь байр суурийг илэрхийлдэг хамгийн эцсийн цайз болж байгаа хэлээ улам гээх тутам, тэд улам бүр цусан чанарыг чухалчилдаг, соёлын олонлогийн “Дундадын үндэстэн” (Zhonghua minzu) дэх “угсаатны бүлэг”(ethnic group) болж нутаг дэвсгэрээ алдаж, улс төрийн биш болж байна.
Хувийн асуудал бол улс төрийн асуудал: Малжих орны хэлний үгүйрэл
Би Өвөр Монголын баруун өмнө оршдог Ордосын хуурай баянбүрдтай говьд төрсөн нэгэн. Миний эцэг эх, хамаатнууд тавиад онд монгол сургуульд явсантай адилгүй нь бидний олонх Соёлын Хувьсгал (1966-76)-ын үеийн турш хятад хэлээр боловсрол авсан. Монголын боловсролын программыг багасгаж эсвэл устгаж малын бэлчээрийн захад ч хятад боловсролыг түгээх болсон цаг байсан. 1970-71 онд Соёлын Хувьсгал гүнзгийрч, монголчуудыг ихээр хэлмэгдүүлсний дараа миний эгч болон үеэлүүд, манай коммун болох Жарын шинээр дахин нээгдсэн сургуулийн монгол хэлний ангид явцгаасан юм. Гэсэн ч 1972 онд монгол хэлний нөгөө анги нь байхгүй тул надтай чацуу зарим үеэлтэйгээ хятад ангид явах болж билээ.
1975 онд Соёлын Хувьсгал дуусaх үед монголчуудын байдал арай дээрдэж, манайхан aймгийн төв Дуншeн руу нүүв. Тэр бараг л цэвэр хятад хот байлаа. Тэнд аав минь aймгийн шинэ нээгдсэн монгол эмнэлэгийн тасагт эмчээр ажиллахаар томилогдсон юм. Энэ хотод монгол бага сургууль байхгүй нь анхнаасаа хятадаар сурсан надад асуудал болохгүй ч эгчид минь хүндхэн цохилт болов. Тухайн үед “өмхий монгол татар” (chou meng dazi) гэж дандаа л монголчуудыг шоглодог хараалын муухай хорон, хатуу үгнээс болж би аль хэдийн монгол хэл рүү чиглэсэн Ральф Д. Грилло (Ralph D. Grillo) (1989; түүнчлэн Dorian 1998)-гийн хэлсэн шиг Хятадын “жигших үзэл санаа”-г дотроо өвөрлөсөн байсан. Би эгчийнхээ болхидуу хятад хэлнээс л хамаг юм боллоо доо гэж боддог байлаа. Монгол сурагч давамгай тоотой байдаг Жарын сургуульд хятад сурагчдын ялгаварлалыг монгол хүүхдүүд нударгаар харуулдаг байсан. Дуншeний 1-р бага сургуульд эгч, бид хоёр л манай ангийн хоёрхон монгол байв. Соёлын Хувьсгалын дараа олон янзын түвшинд монгол сургуулиуд байгуулагдаж, хөдөө хотын аль алинаас монгол хүүхдүүдийг элсүүлж эхэлсэн юм. Энэхүү үндэстний сурган хүмүүжил (nationality education) болох боловсролыг (Borchigud 1995) нь хэрэв монгол хэлээр хүлээн авсан нэгэн боловсрол зэргээр хэмжүүр болгох юм бол ерөнхийдөө амжилттай байсан биз. Гэсэн хэдий ч эдгээр нааштай программууд нь төд удалгүй тэдэнд асуудал бий болгож эхэлсэн. Юун түрүүнд, энэ монголчлох төсөл шинэ сорилтын эхний шатанд монгол сурагчдыг бэлтгэхдээ алдаа хийсэн юм. Өөрөөр хэлбэл: Хятадын нийгэмд хятад хэл биш, монгол хэл заалгасан сурагчид Хятадын нийгмээс бие даах биш, харин түүнийг нэн илүү “түшиглэх”-ээс өөр замгүй байсан. Ингэснээрээ тэдний сурсан юм нь “үйлдвэрлэл болохгүй зүйл” болж, 1980-аад оноос хойш улам бүр зах зээлд чиглэсэн, хятад захирсан нийгэмд эдийн засаг, улс төр, тэр ч бүү хэл нийгмийн чадамжгүй иргэд болж гарсан хэрэг. Эдгээр монгол сургуульд боловсрол эзэмшсэн цөөхөн хотожсон монголчууд тэр аяараа олон үндэстний Өвөр Монголын нийгэмд нэгэн соёл, улс төрийн элит болохоос илүүтэйгээр зөвхөн монгол малчид, тариалангийн тосгодын л элит болов.
Соёлын “хохирогчид” гэж хэлэхээр хятад боловсрол авсан хүмүүс нь гадаад нийгэмд илүү дасан зохицож, зарим нь маш амжилттай яваад байгаа байдал бол гайхаад байхаар юм биш. Миний хувийн тохиолдлыг эргэн харвал монгол хэл сурсан миний эгч, үеэлээсээ илүү миний амьдралд сайн карьер завшаан тохиолдсон. Би Өвөр Монголын төв Хөх хотод их сургуульд орж, тэндээсээ Кэмбрижийн их сургуульд явж, хүн судлал сурах болсноор Өвөр Монгол болон дэлхийг мэдэж, ойлгохыг хүссэн.
Хөх хотод 1982-86 онд их сургуульд сурч байхдаа би тухайн цаг үед ид өрнөж байсан монгол соёлын хөдөлгөөнд их oролцдог байлаа. Хятад боловсролд бариулсны минь үр дүн байх л даа. Яг л өөрийн соёлын өвөөс минь намайг тастчихсан аятай. Mонгол соёл дахин сэргэж би ч монгол оюутнуудтай ойртож харилцаж эхлэхэд өөрийн дутуу төрсөн хувь заяагаа эсрэгээрээ нь бойжуулах боллоо. Тухайн цагийн Хятадын соёлын националистууд явуулж, хийж байгаа хөдөлгөөнөөрөө коммунист удирдлагыг эсэргүүцэх нь өргөжиж, “соёлын халуурал”-д орж, Дундад улс яагаад дорой хөгжилтэй байгаагийн шалтгааныг идэвхтэй асууж байсан шиг монгол сэхээтэн, оюутнууд ч тухайн үед тэдний монгол соёл, хятадын дотор цаашдаа тэсэж үлдэх нөхцөлийг нягталж үзэж байв. Энэ үеийн миний ололт амжилтын нэг нь монгол хэлийг бие даан дахин сурсан явдал байсан юм. Богино хугацаанд үүнийг хэрэгжүүлж чадсан минь хоцорсон “хотжилт”-ын ач тус байлаа. Би монгол хэлнийхээ ярианы чадвараа хадгалж байсан нь монгол хэлний уугуул цагаан толгойгоо уншиж сурахад дөхөм болсон байх. Эдгээр их сургуулийн жилүүдэд өөрөө өөрийгөө боловсруулсан маань хожмоо миний Монгол судлалын замыг мөшгөж, антропологийн карьерийн эрэлд хөтөлсөн.
Намайг Англид сурч байх үед эгч минь хүүгээ хятад цэцэрлэгт өгөв. Би үүнд нь бухимдаж, захиа их бичиж, миний зээ хүүг монгол цэцэрлэгт өг гэж анхааруулсан. Энэ бол миний угсаажилт, национализмын тухай уншсан антропологийн тэргүүн онолуудаас үүдээд Хятадын соёлын хүчтэй орчинд үндэстний бэлгэдэл болох монгол хэлээр соёлынхоо ижилсэлтийг бататган хамгаалж байгаа үйлдэл байв. Миний зээ хятад хэлийг айл зэргэлдээ, нас ойролцоо хүүхдүүдээс тэртээ тэргүй сурчихна. Энэ үеэс монгол бага сургуулиуд хятад хэлийг хоёр дахь хэл мэт нэгдүгээр ангиас заах болсон. Tэд миний шаардлагыг дагаж, хүүгээ монгол цэцэрлэгт өгсөн. Харин 1993 онд докторын зэргээ аваад ялгуусан амьтан гэртээ очих үед эгч, хүргэн ах хоёр тэдний хүүгийн оюун чадвар, ажлын карьерийн ирээдүйг мөхөөсөн гэж надад гомдсонд би ихэд цочив.
Эгчтэй минь манай зарим үеэл адилгүй бодолтой байсан. Тэд өөрийн хятад эсвэл монгол хэлний боловсролын түвшнээ авч хэлцэлгүй хүүхдээ хятад сургуульд өгсөн байсан. Антропологи сурч соёлын мэдрэмжтэй болсон миний хувьд тэр хүүхдүүд зөвхөн хятадаар ярьж, гэртээ өвөө эмээтэйгээ ч монголоор хэдэн үг солих ч чадалгүйг хараад сэтгэл минь түгшиж байлаа. Өвөө эмээ нь муухан хятад хэлээр тэдэнтэй тэмцэл хийх ч жижиг хүүхдүүдийн нүд эгдүүрхсэн байдалтай. Би үеэлийндээ очоод гайхах үед тэд надаас хувийн амьдралдаа хутгалдахгүй байхыг хүсэв.
Монголooр боловсрол хүртсэн үеэлүүд минь одоо хятад хэл муутайдаа их гомдоллож байна. Дуншeнд тэр ч бүү хэл хошууны төв (Хятадын шянтай тэнцүүлсэн монгол захиргааны нэгж)-д хүртэл монгол хэлний мэдлэгтэй хүн ажил олоход их амар биш. Учир нь бүх ажил хятадаар удирдуулдаг учраас тэр. Монгол хэлний их сургуулийн түвшний мэдлэг бол бичиг үсэг үл мэдэхээс ялгаагүй. Энэ зовлонг амссан миний үеэл өөрийнхөө “эмгэнэлт жүжиг”-ийг хүүхдүүддээ давтуулах ёсгүй хэмээн зориг шулуудлаа.
Энэхүү угсаатны хөдөлмөрийн хуваарь, колончлолын түүхээс улбаалсан Дундадын эдийн засаг, улс төрийн ихээхэн дарамт дор олон монгол хэлтэй монголчуудыг яг Пьер Бурдье (Pierre Bourdieu) (1991:7)-гийн төрийн хэлний тусын тулд уугуул иргэд хэл, аялгаа гээж байгаа тухай Францын тариачидтай холбоотой судалгаандаа хэлсэн “тэд (төртэй) хамтарч өөрийнхөө санал бодлоо илэрхийлдэг багажийг задлахад” нэгддэг гэдэгт хүргэсэн. Шинээр хотжиж байгаа монголчууд миний идеалист, бүтэшгүй, басхүү заримдаа Хятадын доорх тэдний гар хөл болж байгаа гэх хэлний эсэргүүцлийн хатуу зөвлөгөөг буруушаадаг. Багагүй монголчууд одоо монгол хэлний ачааг хаяж, захирагчийн хэл (хятад хэлийг хэлж байна. орч)-ийг эзэмшиж байж л Өвөр Монголыг авч үлдэнэ гэдэг. Тэд монгол хэлний хос байдлаар үлдэх эсвэл бас нэг гадаад хэл болон хятад хэлтэй зэрэг хамт гуравласан байх талаар ямар нэгэн хүлээцтэй, тэвчээртэй хандах байдал бага гаргадаг. Харин тэд хятад үндэстнийг яаж англи хэл сураад давах тухай их сонирхон уриалдаг (Naran Bilik: 1998а, 1998b).
Түмэдүүд өөрийгөө дахин-монголчилж чадах уу?
Дээрх хувийн дүрслэлээс нэгэн парадокс (логикийн зөрчилдөөн) гарч ирж байна. Би монгол хэлээ сурах гэж үнэн сэтгэлээсээ хүсэж чармайсан, бас эдийн засгийн хувьд боломжийн ижилсэлтийн талаар түгшүүрээ өмнө хэсгүүдэд өгүүлсэн. Тус мөрөөдөл, зовинолын уг нь яг миний Дундад улс дахь захирагч бүлгийн сурталчилгааны багаж [буюу хятад хэл]-ийг эзэмшсэнээс үүдэн бий болсон зүйл. Түүх ярихгүйгээр нэгэн постмодернийн оношлогоо хийвэл миний уян сэтгэл бол ямарваа космополитикийн нөхцөлд бүтээгдсэн, эрлийз ижилсэлтийн нэг шинж тэмдэг гэдэг санаагаар илэрч магадгүй. Гэвч эмгэг зовуурмийг би дандаа мэдэрч байсан. Мөн хүссэн ч, эс хүссэн ч ч надтай уяатай байх хамгийн чухал нэгж болох Монгол үндэстний шугаман хөгжлийг дагаж чадаагүйд, түүнчлэн түүний томоор бичигдсэн Түүхийн ухамсарт үндэслэгдсэн учраас амархан устгаж чадахгүй байж магадгүй. Энэ гол санааг гаргаж үзүүлэхийн тулд би хэлний зовинолын өөр нэг тохиолдлыг үзүүлэх болно. Тэр нь өнөөгийн Түмэд Монголчуудын нийгмийн бүлэглэлийн тухай юм.
Түмэд бол Өвөр Монгол дахь Монголын нэг бүлэг. XX зууны хоёрдугаар хагаст түмэд коммунистууд улс төрийн дээд үүргийг ихээхэн талархмаар гүйцэтгэж, хятад болон бусад монгол бүлгийг улс төрийн хувьд давамгайлж байсан. Түмэд XIX зуунд хятад хэлтэй болсон (тэд хятадаар ярьдаг) ба XX зууны эхэн болоход тэдний дунд монголоор ярьдаг хүн бараг байхгүй болсон. Түүнчлэн олонх нь суурьшмал газар тариаланд орж, Хөх хотын хавьд холилдсон нийтлэгийн байдалтай амьдарч байгаа юм. Бүгд найрамдах ард улс байгуулагдахаас урьд Хятадын засаглалд гадуурхагдаж, Хятадын колончлолд нутаг дэвсгэрээ алдсан тэдний дундаас олон монгол националистууд, коммунистууд төрсөн. Тэдний өргөн цар хүрээтэй хувьсгалын туршлага тэдэнд үлэмж амжилтыг авч ирсэн. Тэдний удирдагчдын олонх шинээр байгуулагдсан ӨМӨЗО-ны хамгийн дээд түвшний засгийн газар, намын болон цэргийн удирдлага болж байсан. Мөн зарим нь Бээжинд, ер нь хаана ч л улсын гол гол албан тушаалыг удирдаж байв. Хятад хэлний уран чадвараас хамаарсан тэдний амжилт, тэдний коммунист итгэл үнэмшил, угсаатны ухамсар нь бусад монголчуудтай тэднийг холбогдох боломж бүрдүүлж өгчээ (Bulag 2002).
Түмэдийн үндэстний ухамсар монгол хэлээрээ ярих чадамжаа гээснээс болж хүчтэй болсон гэдэг нь илэрхий байдаг. 1920-оод оноос хойш Түмэд бусад монголчуудтай харилцахаа байсан ба өөрсдөө монгол хэлний чадвар дулимаг байгаагаа гойд мэдрэх болсон (Huhehaote 2000). Тавиад онд тэд зөвхөн монгол сурагчид элсдэг үндэстэн (minzu)-ий бага сургууль, дунд сургуулийг байгуулсан. Mонгол сурагчдын цөөн байх тохиолдолд, аль болохоор хятад сурагчдаас тусдаа “монгол сурагчийн анги”-тай байхыг эрхэмлэдэг. Ийм “үндэстний” сургууль, ангийн нэг зорилго нь монгол хэл сурахыг дэмжих ба хятад хэлийг ор тас оруулахгүй байх тухай яриа биш. Эдгээр сургуульд монгол хэлийг хятад хэлтэй адилхан чухалчилж, нэг хичээл болгон зааж, байсан бөгөөд бусад хичээлийг ч хятадаар зааж байсан. Соёлын хувьсгалын турш буюу 1966-76 оны хооронд монгол хэлний хэрэглээг ихээхэн хорих болж, 1979 оны есдүгээр сараас монгол боловсролыг эхлүүлэх шинэ оролдлого хэрэгжсэн.
Түмэд хошууны боловсролын товчоо нь тухайн үед Багш коммуны үндэстний бага сургууль дээр туршилтын цэцэрлэгийг байгуулж, монгол хэлээр тооноос түүх хүртэлх бүх хөтөлбөрийг заах 59 зургаан настанг элсүүлэв. Зургаан монгол багш малжих ороноос уригдан ирж заасан нь хүүхдүүд “жинхэнэ” баримжаа монгол хэлийг сургах болсон юм. Сайхан хэлний орчин тойронг бүтээхийн төлөө цэцэрлэгийг хуарангийн хаалттай байдлаар хашиж, багш сурагчид нэг дор амьдарч байсан. Өдөр тутмын амьдрал дунд болох яриаг ч мөн монгол хэлээр байхыг маш хатуу шаардсан. Дараа жил нь 50 хүүхэд цэцэрлэгээс бага сургуульд орж, үргэлжлүүлэн монгол хэлээр боловсрол эзэмших болсон. Хятад хүүхдүүдээс тусгаарлаж, шинээр сургууль байгуулав. Үүнээс болоод “Монгол Үндэстний бага сургууль” гэж 1982 оны аравдугаар сард хошууны төв дээр байгуулсан. Тухайн үед сургуулийн 201 сурагч нь найман ангитай, дотроо гурван бүлэг болж хуваагдан, монгол хэлээр бүх хичээлийг заалгаж байв. Хятад хэлийг тавдугаар ангиас зааж байсан (Тumote 1987: 634, 659) нь сонирхолтой. Сурагчид зөвшөөрөлгүйгээр гарч явах, амралтаараа ч харих боломжгүй, цэвэр монголоор ярьдаг малчдын дунд монгол хэл сургахаар л явуулж байсан бөгөөд хятад хөрш эсвэл хятад хэлээр ярьдаг эцэг эх болон төрлөөсөө болж хорлогдох вий гэж айж байсан. Энэ төсөл Сон Рян (Song Ryang) (1997)-гийн сонирхолтойгоор тэмдэглэсэн Хойд Солонгосын Япон дахь коммуны боловсролтой зарим талаараа яагаад ч юм төстэй байсан. Солонгос оюутнууд Японы нийгэмд амьдарч, Япон ТВ, кино үзэж байв. Япон хэл бол хотод амьдарч байдаг болон сургуулийн гадаах орчинд хэрэглэдэг олонх сурагчдын анхдагч хэл нь байсан. Гэсэн ч үзэл санааны талаас Хойт солонгосыг эцэг oрон (fatherland) гэж харж, Ким Ир Сэн болон түүний хүүг тэдний удирдагчид мэт үнэнч байхыг хүссэн үүрэг хүлээлгэж, Солонгосын нийтлэг нь хатуу чанга соёлын зах хязгаартай орчинг байгуулж, нийгмийн нөхөн үржихүйн төлөө өөрийн орон зайг байгуулахыг хичээж байна.
Олон монголчууд Түмэдийн монголжуулах төслийг биширч байсан. Тэдний нүдэнд зуу гаруй жил монгол хэлээ хаясан Түмэдүүд соёлын өвөө сэргээхээр чармайж байгаа нь гайхалтай зүйл байсан. Олонх нь Түмэдийн энэ жишээгээр монгол хэлний талаар зориг мөхсөн этгээдийг зоригжуулж байлаа. Гэвч төсөл амжилттай болохын өмнө нэгэнтээ “урд насны үйлийн үр” болсон байсан юм.
Бохирдуулж байгаа нийгмийн дэлхийгээс зайлсан бичил утопийн нийтлэгийг бүтээх арга хэмжээ болсон тус монголжуулах хаалттай хаалганы боловсролын үйлдэл нь олон жинхэнэ монголоор ярьдаг түмэд монголчуудыг бий болгосон. Гэвч эдгээр Түмэдийн олонх нь хангалтгүй хятад хэлтэй гарч ирсэнээрээ бүхий л сектор дэх хятад захирсан өргөн Өвөр Монголын нийгэмд тэд амжилттай байх нийгмийн хэрэгцээнд тохирох чадамжaa aлдсан байв. Эдгээр сурагч нутаг орны улс төрийн эдийн засагт амжилттай байсан эцэг эх, өвөө эмээтэйгээ харьцуулахад ажил олоход үнэхээр амаргүй байгаагаараа ялгаатай байсан. Мэдээж тус нутгийн монголчууд залуу үеийг эрэмдэг болгож байгаа мэт ийм схемийг хурц шүүмжилж байлаа. Хэдийгээр эдгээр сургууль ойрын жилүүдэд хятад сургуулиудад сурагчдаа алдах болсон ч гэсэн тус төслийг зарим монгол сэхээтэн, кадрууд үргэжлүүлэн дэмжиж, “тэд сургууль байгуулахыг дэмжиж, улс төрийн метафор бүхий ихээхэн сэтгэлийн хөрөнгө оруулсан” (Naran Bilik 1998b:72).
Энэ тохиолоос хийж болох нэг дүгнэлт бол үндэстний цөөнхийн кадр/сэхээтнүүд тэмцлийнхээ төлөө байсан ард иргэдээ обьект болгож, тэр обьект болох байдал нь тэр хүмүүсийн эрхийг зөрчсөн мөртөө бас тэдэнд эрх олгоогүй зүйл байсан байж магадгүй. Үнэндээ энэ байдал бол Мэрион МакДональд (Maryon McDonald) (1980)-ийн Францын судалгаа дахь Бретоний тухай санагдуулдаг. МакДональд Бретон тариачин эмэгтэй Тереза сайн бретон хэлээр ярьдагаас бретон хэлийг дахин сэргээхийн төлөөх жишээ болж, дайчин сэхээтэнд ашиглагдсан түүний хоёрдмол төрхийг авч үзсэн. Гэсэн хэдий ч бретоний тариачдын хувьд шатлан захирах дэлхийд франц хэл тэдний хүссэндээ хүрэх дээшээ чиглэсэн хэл байсан. Иймээс хариуцлагатай эх хүн хүүхдээ бретон хэлнээс гадна францаар ярьж чадахыг хичээдэг.
МакДональд шиг националистууд, дайчдыг хялбархан буруушаахгүйгээр бид “жинхэнэ” Монголыг бий болгохын төлөө албадсан гэх зарим монгол сэхээтний нийгмийн контекстийг илүү анхаарч үзэх хэрэгтэй. Сэхээтний хүсэл эрмэлзэл, ардыг төлөөлөх улс төрийн дарамт, хувь хүн амьд гарах стратеги нь бүгд нягт холбогдох болж, эцэстээ орчин үеийн Өвөр Монголын түүхэнд энэ явдлыг гаргаж ирж байгаа юм.
Монгол хэлний үгүйрлийн улс төрийн газарзүй
Монголчуудын нэгэн улс төр, нутаг дэвсгэрийн институт болох Өөртөө засах орон байгуулагдсаны дараах шиг тийм ихээр ямар ч үед, ямар ч газар хэлнээсээ болж ийм их түгшиж, зовож шаналж байсангүй. ӨМӨЗО-г 1947 онд монголчуудад угсаатны аюулгүй газар болгон байгуулж, 1912-1947 оны хооронд Хятадын ялгаварлалт, хавчилтаас мултрахыг зорьж байсан. Тэгтэл энэхүү “өөртөө засах” нь яаж монголчуудыг соёлын эсвэл хэлний талаасаа нөхөн үржих аргагүй болгосон бэ?
Чингийн династ (1644-1911)-ын турших зарим ололт эцэстээ хятад колончлолыг Өвөр Монголчууд хүч хүрэх бэлтгэлгүй болгоход хүргэсэн. Чингийн ордон санаатайгаар нэгдсэн монгол эсэргүүцэл гарахаас сэрэмжлэх түүний салангад удирдлагын бодлогын нэг хэсэг мэт монгол овог аймгуудыг бусдаас нь тусгаарласан учраас тэдний дунд их хятад ирж суурьшихад бичил бүлгүүд хэлний талаасаа туйлын эмзэг, хэврэг болчихсон байсан. Суурьшиж тариа тарьж эхэлсэн нэг бүлэг монголчууд хятад оршин суугчидтай дотроо холилдонгуут маш хурдан хэлээ хаяж, хятадаар яригч болсон. Түмэд сонголчууд Хөх хотын худалдааны хот болoн түүнийг хүрээлж байгаа үржил шимтэй тэгш талд суурьшсан ба XX зууны эхэн болоход хэлээ бүрэн дүүрэн алдсан. Хамгийн их тоотой монгол бүлэг болох Хорчин нь өөртөө засах орны зүүн хэсэгт амьдардаг билээ. Тэд тосгонд суурьшиж, тариачин болсон. Тэд хятад цагаан толгойн хүнд авиатай холимог монгол яриаг хөгжүүлэх болов (Khan 1996). Зөвхөн багасаж байгаа малжих бүсэд буюу хятад арай нэвтрээгүй орон нутагт, монголчууд жинхэн монгол хэлээр үргэлжлүүлэн ярих нь үлдэж байгаа юм.
Монгол хэлний үгүйрэл бол Хятадын оршин суух колончлолын бий болгосон томоохон зүйл. XX зууны эхэн үеийн Өвөр Монголын национализм нь энэхүү соёлын гээгдэл, колончлолын аль алинд хариу үйлдэл болж хөгжсөн. Тиймдээ ч хамгийн цогтой бадрангуй националистууд эсвэл коммунист нь хэлний гээгдэл болсон гэх эдгээр бүлгээс төрсөн байв. Тухайлбал: 1925 онд өнөөдрийн Өвөр Монголын зүүн хэсэг, Ляонин мужид таруу байрласан хамгийн их хятаджсан монгол бүлэг болох Харчин анхны бүх Өвөр Монголын улс төрийн нам болох Дотоод Монголын Ардын Хувьсгалт намыг бүрдүүлж, байгуулсан (Atwood 2002). Мөн хятаджсан Түмэд монголчууд Өвөр Монголын коммунист хөдөлгөөнийг удирдсан (Bulag 2002). Өөртөө засах орныг байгуулсан домог болсон коммунист удирдагч, түмэд Улаанхүү хэдийгээр монголоор ярьж чадахгүй ч гэлээ Москвад орос хэл сурсан нэгэн. Холимог аялгатай монголоор яригч Хорчин Монголын тэдгээр сэхээтэн монгол хэлнээс илүү хятад хэлээр “ус цас” байв. Тэгэх атлаа националист, националист коммунистууд болж, Монголыг тусгаар тогтнуулж/өөртөө засуулахыг хүсэж, сүүлдээ орчин үеийн Монголын удирдагч, сэхээтний олонхыг бүрдүүлсэн билээ.
Энд бидэнд байгаа нэг сонирхолтой зүйл бол ихээхэн хятадчлагдсан бас хагас хятадчилагдсан цогтой бадрангуй монгол националистууд, коммунистууд л Хятадын дэглэмээс Монголыг чөлөөлөх түүхийн зорилтыг авах эсвэл Хятадтай эн тэнцүү өөртөө засахыг удирдаж, дайчин гаргаж ирж байгаад байгаа юм. Националистуудын тухайд тэд өөрийн хэл болох монгол хэлээ дахин сэргээн хөгжүүлэхийг хүсэж байсан. Магадгүй тэд үүгээр хамгийн их дутагдаж байсан учраас ч тэр байх. Тэд яг энэ шалтгаанаараа ӨМӨЗО-ыг байгуулж, үүнийгээ ч хийсэн. Тэдний өөрийн үндэстэн байгуулах төсөл мэт. Олон Монгол удирдагч монгол нэр авч, өөрийнхөө хятад нэрийг хаяж, 1947 оны өөрсдийн ялалтаа хэлбэржүүлэн тунхаглаж байгаа юм. Тухайлбал: Хафингаа, Төмөрбагана мэтийн ийм Хорчины хувьсгалчдын олонх нь Иргэн улс, Манжгогийн турш хятад нэрээр танигдсан байсныгаа бүгд хаясан. 1947 оны тавдугаар сарын 1-нд сая Өвөр Монголын Өөртөө Засах Орны Засгийн Газар төрөхтэй зэрэгцэж, хятаджсан монгол удирдагч Юнь Зө түүний националист, коммунист өнгөтэй “Улаанхүү” гэдгээр өөрийгөө дахин нэрлэв.
Хэрвээ Өвөр Монголын хэл тарж бутарсан бол монголчууд өөр соёлын эх сурвалжаас соёлоо сэргээх боломжтой. Дундад дахь монголчууд дотоод цөөнх биш, харин Монгол, Дундадын хооронд хавчигдан оршиж байгаа Монголын геобиеийн нөгөө нэг хагас Ар Монгол нь 1911 оны эхээр Чингийн династ сүйрч доройтож байгаа үед тусгаар тогтнолоо зарласан. Дундад Иргэн Улс албан ёсоор түүний тусгаар тогтнолыг 1946 онд хүлээн зөвшөөрсөн. Өвөр Монгол дахь монголчууд тусгаар тогтнол болон нэгдлийн төлөө цуврал хөдөлгөөний дараа Хятадын коммунист намын ивээл дор 1947 онд өөртөө засахаа хүлээн зөвшөөрүүлсэн. БНХАУ байгуулагдсаны дараах эхний 15 жилд Өвөр Монгол нь өөртөө засахын дээд зэрэглэлээр үйл ажиллагаагаа явуулж байлаа. Энэ нь ЗХУ болон түүний холбоотон болох уулдаа Гадаад Монгол хэмээн нэрлэгдэж байсан БНМАУ (одоо Монгол улс), Дундадтай олон улсын коммунист найрамдлын халуун дотно цаг үе байлаа. Эдгээр гурван улс дахь монголчууд нь ижил үзэл суртлын лагерт оршиж, зөвхөн олон улсын хилээр л хуваагдаж байсан юм. Тэд бүгд Зүүн Европ, Зүүн Азийн коммунист улсуудын дайны дараах өргөжин тэлэлтэд баяр хөөртэй байсан. Гэлээ ч гэсэн БНМАУ Зөвлөлт Холбоот гэх “коммунист” зуухны үүдэнд ойрхон байснаас үүдэн Өвөр Монгол төрөл нэгтэй БНМАУ-тай ойртох уу, эсвэл БНХАУ-тай ойртох уу гэдэг үндсэн асуудал байв.
ЗХУ энэ асуултад өөрийн задлан засаглах бодлогоороо хариуг нь өгсөн. Пан Монголизмын сэтгэл санааг таслахын тулд ЗХУ ялгаатай монгол бүлгүүдийн дунд үндэстэн байгуулахыг оролдож, тэдний хэлийг кирилл болгож байгаа нь сонгодог монгол бичгийн эсрэг тэднийг хүчилж байгаа үйлдэл байсан. Монгол бичиг нь угтаа бүх монголчуудыг нэгтгэж болох хэлний боломж байсан билээ. Халимаг, Буриадууд тэдний тусгаарласан “принт хэл”-ийг авч өвөрмөц шинжтэй, ялгаатай үндэстэн мэт тушаал ахих болов. Ийм маягаар БНМАУ дахь монголчууд 1940-өөд оноос хамгийн их тоотой монгол бүлэг болох Халхын аялга дээр үндэслэсэн кирилл бичигт хүчээр дадах болсон. 1950-аад оноос Дундад дахь монголчууд зөвхөн тэдний сонгодог бичиг үсгээ хадгалж үлдсэн хэдий ч түүний хэрэглэх нь хүссэнээс гадуур байв. Коммунизм гэгч зүйл ер нь монголчуудыг хэсэгчилж орхисон юм.
Гэсэн хэдий ч Өвөр Монгол БНМАУ-ыг хүчтэй магнет мэт болгон, соёл, хэлнийхээ удирдамж болгож харж байв. БНМАУ дахь халх аялга дээр суурилсан кирилл нь сэтгэл татагдмаар. Энэ нь монгол сонгодог бичгээс илүү амархан сурч болдгоос ч ганц биш. Хүчтэй пан-монголизмын оюун санааны үр дагавар байв. Тэд Өвөр Монголд хятад нэр томьёоноос илүү БНМАУ-аар шүүсэн Орос нэр томьёонд дадахаар ханцуй шамлаж, орчин үеийн тусгай монгол хэлний үгийн сангаа баяжуулахыг хүссэн. Өвөр Монголын нэрт хэл судлаач Чингэлтэй 1953 оны эхээр ихэд харамсангуй:
Зарим монгол хэлний мэргэжилтэн өөр тийш туйлширсан. Тэд монголилсон хятад үгийн санг хүлээж авахаас татгалзаж, тэдний дүрэм... гаргахыг хүсэхгүй байна. Гэвч хачин нь эдгээр нөхөд монголилсон хятадыг чармайхгүй ч орос үгэнд ерөнхийдөө дуртай [Chingeltei1998а:7] гэж бичжээ.
Дундадын засгийн газар эхэндээ энэ үзэл санааг хүлцэж байсан нь Дундад ЗХУ-ын үзэл санааны тасархай байснаас яаж монгол хэлийг кирилчлэх эсэх, яаж хийх асуудал дээр нээлттэй байсан юм.
ӨМӨЗО-ны засгийн ордон 1957 оны хавар монгол хэлний төлөөлөгчдийг яаж хэлний нэгдлийг холбохыг хэлэлцэхээр БНМАУ-д томилсон. Улаанхүү БНМАУ-ын практикийг дагаж, яадаг байсан ч Өвөр Монгол хэлний нэр томьёо хийх ёстой гэж Өвөр Монголын суртал ухуулгын тэнхимийн толгойлогч Төгөс, Төлөөлөгчдийн дарга Эрдэнэтогтоход үүрэг өгсөн. Бүхий л улс төрийн овсгоо самбаа гарган Улаанхүү Дундад дахь шалтгааныг хийсэн нь Өвөр Монгол БНМАУ-д Мао Зедуны үзэл санааг ухуулсан Өвөр Монголын ном сонинг хийхийн төлөө тэдний хэлний дүрмийг авах ёстой хэмээн Дундадтай маргаж байсан юм. Энэ шалтгааны тухайд Өвөр Монгол өөрийнхөө онцлогтой хэлний практикаа хадгалах шаардлаггүй, аль болохоор БНМАУ-ыг дагах хэрэгтэй хэмээв (Tumen and Zhu1995:135). Энэ “нийтээр мэдэх бичлэг”(public transcript) гэх нэрийдэл, ухаанаар БНМАУ-тай соёлоор нэгдэх гэсэн Өвөр Монголын далдхан хүслийг үзүүлсэн юм.
Тухайн цаг үед монголчууд тэдний хэлний тухай юу мэдэрч байсан нь нэг сонирхолтой тохиолдлоос харагддаг. 1957 оны тавдугаар сарын 1-нд Улаанхүү ӨМӨЗО байгуулагдсан арван жилийн ойд зориулсан хурал цуглаан дээр монгол хэлээр яриа хийсэн юм. Тэр ойд гаднаас ирэгсэд нь зөвхөн БНМАУ-аас ирсэн хүмүүс байсан. Олон монголчууд уйлж, түүнийг 1988 онд нас барсны дараа ч түүний энэ яриаг мартаж чадаагүй. Тэд монгол соёлын эсрэг Хятадын дээрэнгүй улангасалтыг эсэргүүцэх гэж хэргээр монголоор ярьсан гэдэг. Хүмүүсийн гайхлыг татсан зүйл байв. Улаанхүү ерөөс монгол хэлээр ярьж чаддаггүй байсан. Тийм учраас хятад текстээс кирилээр орчуулж бичсэнийг шууд уншсан (Тэр оросоор чөлөөтэй ярина, Bulag 2002: 232-234).
Гэсэн хэдий ч БНМАУ-тай хамтарч ажиллах Өвөр Монголын хэлний комисс тэр даруйдаа л Дундад улсад хориглогдсон. 1958 оны эхээр латинаар дамжсан хятад pinyin галиг батлагдсаны дараа, хятад галиг нь түүнчлэн “хамтын үндэс” болж байх мэт дээш ахиж, цөөн тоотын бичгийг шинэчлэх, бүтээх тухай Жөү Эньлайгийн хэлсэн “үүнээс хойш бүх миньзунууд тэдний бичгийн хэлний шинэчлэхдээ хятад pinyin дээр үндэслэх ёстой. Үүнээс гадна цагаан толгойн бүх дуудлага, хэрэглээ нь хятад pinyin-д тохирохоор байх ёстой” (Жөү 1960: 90-91) гэснийг дагах болов. Кирилээс илүү латин галигийг сонгож байгаа нь Дундад, Зөвлөлтийн хоорондох бас нэгэн хагарлын зүйл болж, түүнчлэн Дундад улс цөөн тоотуудыг өөрийнх болгож эзэмшин захирахыг зорьж эхэлсэн юм.
Өвөр Монголд энэ “Шинэ монгол хэл” нь нэг их бүтэлтэй юм биш байсан. 1958 онд баруунтны эсрэг улс төрийн довтолгоонд өөртөө засахын төлөөх Монголын соёлын арга хэмжээ, эрмэлзэл нь орон нутгийн национализмын үйл ажиллагаа мэт дарагдсан. Эцэст нь БНМАУ-д “Мао Зедунгийн үзэл санааг ухуулах” (Түмэн, Жу 1995: 135)-аар БНМАУ-д хэрэглэж байгаа шинэ нэр томьёонд дадахын оронд “дэвшсэн” гэгдэх хятад хэлнээс ирэх хүчтэй дарамтад орсон. Мөн л хэл шинжээч Чингэлтэй 1953 оны бүтээлдээ Өвөр Монголын үгийн санд БНМАУ дахь Орос, Монголын дадсан нэр томьёо баялаг байсныг арга буюу хэлж байсан нь 1961 онд хятад хэдэнд Дундад улсын монгол хэлийг нөлөөлөх онцгой эрхийг олгосон байна:
Орчин үеийн монгол хэлийг баяжуулж байгаа бусад чухал эх булаг бол өөр үндэстний, үндсэндээ хятад хэлний нөлөө юм. Монгол үндэстний хувьд материаллаг баялаг(үйлдвэрлэлийн, амь зуулгийн хөрөнгө)-ийн олонх, оюун санааны баялаг(дэвшилтэт санаа, хувьсгалч үнэн)-ийн олонх нь хан хятад үндэстэн эсвэл хан хятад үндэстнээр дамжиж ирсэн.
Монголын ард түмэн, масс энэ материаллаг, оюун санааны баялгийг амархан, дуртай хүлээж авдаг учраас, заримдаа тэд монгол хэлний материалуудтай хятад үг хэллэгийг зохицуулж, заримдаа шууд хятад үгийг зээлдэг [Chingeltei 1998b:107-108] гэсэн.
Өвөр Монголын хэлний гэршүүлэлт буюу Дундад улс өөрийн дотоод болгож эзэмшиж байгаа байдалд одоо стандарт хаана байна, хаана байх ёстой юм бэ? гэх шинэ асуудлыг гаргаж ирэв. 1962 онд кирилл үсгийг хүчингүй болгохын хамт Шулуун хөх, Баарин гэх хоёр Өвөр Монголын хошууны аялгыг баруун, зүүн монгол бүлгүүдийн стандарт баримжаа мэт тус бүр сонгосон. Энэ бол Дундад улс дахь Монголчуудыг монгол хэлээр нь дамжуулж, өөрийн болгосон арга ажиллагаа байсан гэж ойлгож болно. Гэсэн хэдий ч эдгээр хэлний аялга нь маш бага өөрийн нутгийн өвөрмөц онцлогой учраас Өвөр Монгол дахь бүх монголоор яригч бүлгүүдийн сэтгэлд нийцэх болно гэж зөвхөн сонгосон хэрэг биш.
Тэд БНМАУ дахь халх аялгатай Өвөр Монголын бусад бүлгээс хамгийн ойр ярьж байсан учраас сонгосон. 1980 онд Шулуун хөх хошууны аялга халх аялгатай хамгийн ойр байсан нь Өвөр Монголын ярианы баримжааг тогтоосон (Ялгаатай тайлбарыг Huhbator 1999-ээс үз).
Улс дамнасан монголчууд болон өөртөө үнэнч байхыг шаардаж бүхнийг өөрийн улсынх болгох мөрөөдөлтэй коммунист төр хоорондын зөрчил нь монгол хэлний дахин инженерийг бүтээж байгаа нь илэрхий. Хэдий ийм байлаа ч эсвэл магадгүй яг энэ шалтгаанаар үнэндээ Өвөр Монгол дахь монгол хэл нь гэршиж, хилийн чанадад байгаа ахан дүүсийн хэлээс холдоход олон монголчуудад эх хэлээ гээсэн болоод монгол сэхээтэнүүд түүний эсрэг хэлний шаардлагаар бүр их шаналж байв. Өвөр Монгол дахь монгол хэлийг стандартчлах эрэл нь монголчуудыг Дундадад гэршүүлэхийн өмнөх зүйл ч гэсэн бас бүх цөөн тоотын хэлийг хятад хэлэнд тулгуурласан улсын нийтийн хэлтэй нийцүүлэх дарамтын эсэргүүцэл мөн юм. Энэ байдал нь Франциско Франко (Francisco Franco)-гийн Испани дахь байдалтай гайхалтай адилхан харагдаж байгаа юм. Тэнд хууль бусаар испани хэлийг улсын нэгдсэн нийтийн хэл болгох гэж Basque, Catalan хэлийг устгахыг оролдсон байсан. Энэ оролдлого нь эсэргүүцэлтэй тулгарч, улмаар бусад хэлтэн цөөнх хөөрхий эх хэлээ нэн илүү өвөрлөн хадгалахыг зорьж, энэ заримдаа тэдний өөрийн эдийн засгийн сонирхолд тусгүй ч гэсэн түүнээсээ буцахгүй тэмцэх байдалд хүргэсэн байна(Ferguson and Head 1981).
Хэрвээ хятад л монгол хэлийг сурвал...
Дундадын коммунист үндэстний бодлого нэгэн зөрчилдөөн дээр байгуулагдсан. Тэр нь түүний ангич-үндэсний хандлага нь цөөн тоот руу чиглэсэн нааштай үйлдлийг авдаг ч энэ цөөн тоотын хэл, соёлд “зэвүүцэлийн үзэл санаа”-тайгаа бас ижилхэн яв цав явж байдаг. Коммунизмын олонхын ёс суртахууны улмаас хятад удирдлага өөрийн хятад үндэстний хүн амын олон тоо болон хувьсгалын удирдагчийн ачаар хятад/хангаа “тэргүүн зэргийн ард түмэн” болгож, өөрснийхөө хэлийг дэвшсэн хэлний хувь тавиланд өргөмжилдөг. Энэ логикоор цөөн тоот үндэстэн “дорой хөгжилтэй” мэтээр тодорхойлогдож, тэд нь Хятад “ард түмэн”-д уусаж, амиа аврагдахаас өөр замгүй (коммунист соёлжуулах төслийн дахин күнзчлэхийн тухай түүний тайлбарыг Harrell 1995-аас үз). Энэ өнцгөөс цөөн тоотын хэлний анхны “бүтээх болон шинэтгэх” нь “үндэстний тэгш эрх”-ийг хөхиүлэх нэрийдлээр гарч ирсэн юм. Үнэндээ энэ нь хэлний Дундадын коммунист үзэл санааны шатлан захирахын доод түвшинд тэднийг тавьсан хэрэг (Dwyer 1998; Harrell 1993). Иймд цөөнх өөрийнхөө үндэстэн эсвэл хэлэндээ шургуу, нойтон хамуу шиг байгаа нь хэрвээ социалист “ажил үйлс”-ийг санаатай хорлон сүйтгэх ажиллагаа биш ч гэсэн “тэрслүү”-д тооцогдоно.
Ийм учраас цөөнхийн хэлэнд үндэстний өөртөө засах баглалтад олгосон эрхэнд өөрийн хавх байсан. Энэ эрхээ бүрэн хэрэгжүүлбэл Хятадын “ард түмэн”-ийг хилэгнүүлэх эрсдэлийг хүргэх аюултай. Коммунист нам хэрвээ цөөнхийн хэл нь тэдний коммунист ухамсрыг нэмэгдүүлэхэд ашигтай эсвэл хэрвээ нөхцөл байдал “гүйцэд болоогүй”, даруй зохих тооны уугуул коммунист кадр мэргэшээгүй, тухайлбал: Төвөд, Уйгурын тохиолдол мэт бол цөөнхийн хэлийг тэвчин үргэлжлүүлэн хэрэглэх байх. Тэр нь мөн хэрвээ уугуул удирдагч коммунистууд мэт мэргэшээгүй байгаа яг Төвөд, Уйгурын тохиолдол мэт. Гэвч монголчууд ялгаатай асуудалтай тулгарав. Өвөр Монголын өөртөө засах хөдөлгөөнийг монгол коммунистууд удирдаж гүйцэтгэсэн. Тэдний олонх нь монгол хэлээр ярьж, уншиж ч чадахгүй. Тийм учраас хэрвээ монгол коммунистууд монгол хэлийг хэрэглэх дээр шахсан бол Дундадын төр (БНМАУ-ыг урвуулах гэх мэт)-ийн албан ёсны зөвшөөрсөн зорилгуудын төлөө гэхээс илүүтэйгээр тэдний өөртөө засахыг дэмжиж, тэдний ижилсэлтийн илтгэн харуулахын төлөө үйл ажиллагаа явуулж буй юм бол хятад төрийн хардамхай байдлыг өсгөх нь лавтай.
Тэгвэл Өвөр Монголын коммунистууд ялангуяа өөрийн “өөртөө засах орон” дотроо хүртэл харьцангуй цөөн тоот байсан атлаа, мөн үндэстэн нь “орон нутгийн национализм”-тай байх болзошгүй гэж сэжиглүүлж, харин “пролетарын интернационализм”-аас холбоогүй болсон тийм нэг үед яаж өөрийнхөө хэлийг хөхиүлэн дэмжсэн юм бэ? Хэдийгээр монгол коммунистууд өөртөө засах орон дахь хамгийн дээд тушаалын хүчийг атгаж байсан ч зарим нь шинээр ирсэн хятад коммунист кадруудын тоо тэднээс хол давуу байсан. Эдгээр кадр “туслагч” мэт ирсэн ч одоо Өвөр Монголын мастеруудын түвшинд очих болсон. Тэдний зарим энэ үед цөөн тоот руу коммунист “жигшлийн үзэл санаа”-г шинээр сурсан нь монголчуудыг муулдаг уламжлалт хятад муу хэлэлттэй хосолж, chauvinist дээрэнгүй үзлээ сэргээх байдлыг үзүүлж эхлэв. Ингэснээрээ Өвөр Монгол тэд өөрийн хэлээрээ үргэлжлүүлэн ярихын тулд хос асуудал болох Өвөр Монголын өөртөө засах орны дотор тэдний цөөнхийн байдал, Хятадын кадраас ирэх дээрэнгүй үзэл санааны улангасалттай нүүр тулсан. 1953 оны эхээр Улаанхүү, зарим хятад кадрууд монголчууд монголоор уншихыг доромжилсоноос жишээлж, даруй: “Хэрвээ чи зөвхөн монголоор уншвал чиний өчүүхэн националист үзэл санаа хол явахгүй. Пролетар бол үндэстнээр хуваадаггүй” гэж хэлснийг дурдсан байдаг. Тэр мөн “Цахар аймагт нийтийн аюулгүй байдлын ажилтнууд хятадаар ярьдаг. Зарим хүн монголоор саналаа хэлэх үед өөр нэг кадр нь энэ саналын эсрэг ‘явцуу үндэстний үзлийг эсэргүүцье!’” (Ulanhu1997: 174) гэсэн гэж өөр жишээг ч иш татжээ.
Өвөр Монгол дахь тэдний эх хэлээ хэрэглэхийн төлөөх монголчуудын саад тотгор бол үнэхээр зүрхшээмээр. Гэсэн хэдий ч тэд үргэлжлүүлэн өмнө хэлж байсанчлан Түмэдийн бүсийг багтаасан Өвөр Монголын өөртөө засах орон даяар монгол хэлний боловсролыг өргөжүүлсэн. Монголчууд эх хэлээ сурах таатай нөхцөлийг бүтээхэд дэмтэй гэж үзэж, Өвөр Монголын засгийн ордон 1962 онд монгол хэлийг сурч, өдөр тутмын ажилдаа хэрэглэсэн намын кадр, захиргааны ажилтнуудыг мөнгөн шагналаар урамшуулах программыг өрнүүлсэн. Энэ программ бол зөвхөн монголчуудад нээлттэй биш. Түүнчлэн хятад, бусад Өвөр Монгол дахь үндэстэнд ч нээлттэй байсан. Бодит байдал дээр хятад хүн монгол хэлний чадвараа харуулбал монголоос илүү сайн шагнагдах билээ (Nei Menggu Zizhiqu 1962:40-43). Гэсэн хэдий ч Канадын Квебек мужид цөөнхийн хэл францыг хуулийн дагуу дэмжиж байсантай адилгүй нь Өвөр Монголд өчүүхэн үр дүнгүй материаллаг шагналаар хийсэн ажиллагаа явуургүй байсан. Гэвч үндэстэн улс болж байгаа коммунист дэглэмд “дорой хөгжилтэй” монгол хэлийг сургахаар хятадыг авилгадаж байгаа нь үзэл санааны гэмт хэрэг мэт үзэгдсэн байж магадгүй. Монголчууд хэрвээ монгол хэлийг хятадад сургахаар албадах эсвэл ятгасан бол ихээхэн нарийн мэдлэгтэй зөвтгөх шалтгаан хэрэгтэй болсон болов уу.
Хэрвээ тэрслүү биш бол Монголын бүх хэргийг хоцрогдсон гэх улам бүр нэмэгдэж байгаа хятад үзлээс хамгаалах онолын нарийвчлан боловсруулалтад Улаанхүү (1967)1963-65 cоциалист боловсрол (түүнчлэн дөрвийг арилгах гэдэг)-ын хөдөлгөөний турш Дундад улсын төр нь түүний бүх үндэстэнтэй зохицолд амьдарч, түүнчлэн нэгдсэн улсаа бэхжүүлэхийн тулд улс төр, эдийн засаг, соёлын үндэс дээр байгуулал хийх ёстойг шаардсан. Улс төрийн үүднээс Улаанхүү, монгол кадрууд коммунистууд байх, тэд Хятадтай улс төрийн үүндээс нэгдсэн байхыг шаардсан. Ингэснээрээ тэд улс төрийн ялгаварлалтад хүрэх субьект болж чадахгүй. Эдийн засгийн үндсийг үзүүлэхийн төлөө тэр Монголын мал аж ахуйн эдийн засаг нь газар тариалангийн тусын тулд устгалын бай болох ёсгүй гэж үзэж байгаа юм. Учир нь мал аж ахуйн эдийн засаг нь Дундадын улсын эдийн засгийн нэг хэсэг байсан. Ямар нэгэн үүнийг нураах хүчин чармайлт нь улсын эдийн засгийг хорлон сүйтгэж байгаатай бараг адил гэсэн үг.
Энэ өгүүлэлтэй илүү холбоо хамааралтай олонх зүйл бол соёлын үндэс ямар байх тухай түүний бодол, хэв загвар юм. Монгол хэлийг дорой, хэрэггүй гэх үзлийн эсрэг Улаанхүү зөвхөн монголчууд монгол хэлээр бичих, ярих ёстой биш, Өвөр Монголд ажиллаж амьдарч байгаа хятадууд ялангуяа хятад кадрууд мөн үүнийг хэрэглэж сурч бас хэрэглэх ёстой гэж үзэж байгаа юм. Хятад кадрын дундах хос хэл (Bilingualism)-ний түүний дэмжлэг нь ангич шинж чанар байв. Тэр хөдөө монголчуудын олонх масс нь байна гэж үзсэн. Иймээс масст үйлчлэх бол кадрын үүрэг. Социалист үзэл санаа, Мао Зедуны үзэл санааг тараах үүрэгтэй тэд монгол олонд хамгийн сайн (эсвэл зарим, ганцын төлөө) ойлгогдох хэлээр ажиллах ёстой. Улаанхүү монгол кадрууд монгол хэлийг сураагүй тоо өсөж байгааг мөн багагүй шүүмжлэсэн. Мөн тухайн үед Хятадыг монголоор ярихыг ч шаардаж байсан. “Би нэг юм асуумаар байна: Өвөр Монголд ажиллаж байгаа хятад кадрууд чухам хятадад үйлчилж байх юмуу эсвэл монголчуудад юмуу? Би чамд чи монголчуудад үйлчлэх ёстой гэж хэлье, тэгээд чи тэдний хэлээр нь ярьж чадахгүй, оюун санаагаа солилцож чадахгүй бол чи ер нь тэгээд юу хийж чадах юм бэ?”(1967:37). Тэр тусгайлан монголчуудтай монгол хэлээр ярих чадамжтай байгаа кадруудад сэтгэл зүйн үр дүнг чухалчилж, “Монголчууд чамайг ямар хэлээр ярьдгаар танин үнэлэхээс биш чи ямар хүн байх нь хамаагүй шүү” гэж шаардаж байлаа (1967:37). Хэрвээ сэтгэл зүйн саад тотгор байгаа бол үгүй бол тэр социалист боловсрол маш амархан биелэгдэх болно гэж дүгнэсэн. Энэ нь ингэснээрээ хятад кадруудын өөрийгөө үнэнч, Хятадын националист намын дээрэнгүй үзэлтнүүдээс ялгаж чадахын завшаан боломж мөн юм гэв. Тэр дараа нь Өвөр Монголд монгол хэл сургах эрмэлзэл бүхий программыг хэрэгжүүлсэн ч энэ ажил хэрэг болохоосоо өмнө буруутгагдсан. Яг Улаанхүүг ажлаасаа халагдаад удаагүй “Соёлын хувьсгал”-аар бүх Өвөр Монголыг хөмөрсөн геноцидийн хэмжээний алаан өрнөж, тэр дундаа албан ёсны тоогоор 16000-аас дээш монголчууд хүйс тэмтэрүүлсэн билээ(Tumen and Zhu1995).
Угсаатны улс төрийн шулмын ан хийхтэй хамт хятад хэлийг Өвөр Монголд тэр тусмаа хөдөөд хөхиүлэн дэмжих улс төрийн ажиллагаа явагдав. Монгол хэл нэг ёсондоо хоригдов. Үнэндээ монгол нэртэй байгаа нь Дундадыг задлах гээд байгаа шиг л тэдний нүдэнд харагдах болов. Намайг 1972 онд сургуульд ороход аав ээж минь хятад нэр өгч, би тэр нэрийг1975 он хүртэл зүүж явав.
Иймээс 1976 онд Соёлын Хувьсгалыг дуусмагц л монголчуудын дунд хятад хэл сурах байдлыг хүчтэй эсэргүүцэх болсон нь нэг их гайхаад байх юм биш. 1981 онд монгол хэл шинжээч Чулуунбагана монгол хэлийг хамгаалахын тусын тулд хятад хэлийг сур гэж хүчээр шаардаж байгаа нь хамгийн муу талын соёлын хайлах бодлого (assimilationsim)-оос ялгаагүй гэж шийдэмгий шүүмжилж:
Монгол хэлний тухайд хятад хэл туйлын ашигтай байрыг эзэмдэх хятад нийгмийн орчинд бүхий л минут, секунтэд жам ёсны уусалтын аюултай нүүрлэсэн. Гэсэн ч ийм нөхцөл байдлын дор хэрвээ чи бас л “монгол-хятад хос хэл”-ийг субьектив байдлаар дадаж, зөвхөн монгол хүнийг хятад хэл сурахыг шаардаж, хятад хүн монгол хэл сурахыг шаардахгүй бол энэ бол монгол хэлний хөгжлийг хязгаарлах далд захиргааны хэмжүүрийг хэрэглэж байхтай бараг адилхан. Энэ бол монгол хэлийг гээх үйл ажиллагаанд хурд нэмж л чадна [Chuluunbagan 1981: 122-123] гэж бичжээ.
Хятад хэлийг дэмжих нь цөөн тоотын оюутны хөгжлийг аюулд тулгасан тухай монгол хэлний ажилтан Шинэ-намжил 1990 онд хэлэхдээ:
Хятад хэл мэдэхгүй хүүхдүүдийг хятад хэл сургахаар хүчилж, сургаж байгаа нь хятад хэлдээ ч сайн биш, эх хэлдээ ч сайн биш, урагшгүй зүйлийн үр дүн бий болгосон. Энэ практик бол цөөнхийн авьяас чадлыг үрж, цөөн тоот үндэстэнүүдийн ард түмний оюун санааны дэвшилд сөргөөр нөлөөлж, цөөнхийн нутаг орнуудын эдийн засаг, соёлын хөгжилд муугаар нөлөөлсөн. [Shnamjil1990: 54] гэжээ.
Энэхүү соёлын хувьсгалын дараах хятад хэлний эсрэг хэлний мэдрэмж нь Өвөр Монголын монгол хэлээ сэргээх олон нийтийн, хувийн идэвхжилд түлхэц өгч, яг өмнө өгүүлсэн Түмэдийн тохиолдол мэт зарим хятаджсан монгол хүртэл өөрийн хэлний өвийг шаардаж эхэлсэн. Гэвч тэдний тууштай хэлний дахин сэргээлтийн төлөөх нийгмийн нөхцөл байдал нь эцэстээ засагдашгүй эвдрэл болсон.
Монголчууд үндэстнээ задлуулсан нь: Дундадын үндэсний мульткултурализмын угсаатны логик
Би одоо Өвөр Монголд монгол хэлийг хаях хэрэгтэй, Монгол хэлэнд өчүүхэн ч практикийн хэрэглээ байхгүй, зөвхөн соёлын өвийн “биеэ хангуулах” төдий зүйл гэж энэ бүхнийг хэлээгүй гэдэг нь илэрхий болсон биз ээ. Огт тийм биш. Ихээхэн хэлний зовлонг хувийн, коммунийн (эсвэл аймгийн) болон үндэсний түвшинд монголчууд харуулсан. Бас бүтэшгүй мэт хэлний эсэргүүцэл нь олон буруу зөрчилтэй байдлын үр дүн болой. Монголчууд нь ӨМӨЗО (IMAR)-ны нэр төдий(titular) үндэстэн гэж зөвшөөрөгдсөн ч туйлын бага тоотой цөөнхийн хэмжээнд оршдог. Бүх Дундад улсын хэмжээнд бол яриад ч хэрэггүй биз. Нэгэн цөөн тоотын байр байдлаар тэд давамгайлагч хятад төр, угсаажилтын социалист ёс суртахуун, улс төрийн байгууллын аль алины дарангуйлалд захирагддаг. Хэдийгээр Социализм нь тэгш байдал, үндэсний чөлөөлөлтийг амласан ч үндэстэн (nationality) бол өөрийнхөө төлөө орших боломжоо алдаж, харин социализмыг бүтээн байгуулахын багаж болж улмаар хятад төрд нэгтгэхээс ялгах аргагүй болсон юм. Гэхдээ ӨМӨЗО шиг хэлбэрийн бүс нутгийн үндэстнийөөртөө засалтыг нэгэнтээ хэрэгжүүлж байгаагийн хувьд Монгол үндэстэн нь өөрийгөө нэгэн “санаатай нийтлэг”-тэй төстэй байдалд эргүүлсэн. Энэ нь нэгэн хайлж, уусаж алга болох биш, харин илүү урт наслахын төлөөх өөрөө өөрийгөө бүтээж, үржүүлж байгаа зорилттой юм (Brown 2002). Ийм байдлаар бид хүчээр уусгах гэсэн олон тоогоороо дарангуй бүтээж байгаа Хятад төр болон төрийн аливаа хайлуулж уусгах гэсэн оролдлогын эсрэг хууль ёсны оршин байхын төлөө тэмцэх цөөнх монголчуудын хоорондох болсон ихээхэн хурцадмал түгшүүрийг сайн ойлгох болно. Дундад улс дахь хэлний эрхийн төлөөх тэмцэл бол цөөнхүүдийн нутаг дэвсгэр, улс төрийн эрхийг тогтоож байгаа нэгэн улс төрийн дайны Баруунд (Paulston 1997) байдаг мэт түгээмэл байдал (universality) эсвэл тусгай байдал (particularity)-ын тухай сэхээтний маргааны эрх дархтай хүрээ биш. Харин нэн илүүтэй цөөнхүүдийн нутаг дэвсгэр, улс төрийн эрхийг тогтоохын төлөө өрнөсөн улс төрийн дайн болой. Дундад улс нь нэгэн томоор бичсэн түүхийн хүчтэй мэдрэмжтэй дэглэм бөгөөд мөн өөрийгөө үндэстэн болгох гэж чармайж байгаа учраас тэр нь цөөнхүүдэд нийгмийн инженер хийж, тэд өөрийн нарийн онцлогтой соёлын хэлбэрийг устгаж, хятадын онцлогийг шахаж оруулахаас татгалздаггүй. Ингэснээрээ цөөн тоот бол энэ өгүүлэлд үзүүлсэн шиг голдуу тэдний хамтын сонирхлоос ангижирч, илүү хувийн, амиа бодож үлдэж амьдрах стратегийг сонгоход хүчээр хүрдэг.
Энэ контекстэд социалист үндэстний мөргөлдөөний зарим номлол хоорондоо мөргөлдөх,тухайлбал: үндэстэнг тодорхойлох дөрвөн хэмжүүрийн нэг болсон хамтын хэлний номлол болон “хэлбэр нь үндэсний, агуулга/контент нь социалист” гэх номлолтой нүүрэлдэх нь яриангүй. Өөрөөр хэлбэл: цөөн тоот үндэстний эрх тэгш байдал бол орон нутгийн өөртөө засах хязгаарлагдмал форм болон хэлний эрхээр тодотгох атал цөөнхийн хэлийг коммунист, олонх хятадын агуулга, контентийг савлахаар хоосон хөлөг, сав мэт харагддаг.
Өөр түвшинд хэлбэл: Монголын хэлний зовинол нь үндэс/үндэстэн (nation/nationality)-ий функционалист, конструктивист ойлголт хоорондох адилгүй байдлыг харуулах аж. Хэрвээ бид Бенедикт Аньдерсон (Benedict Anderson) (1991)-г дагавал Өвөр Монгол дахь принт капитализм эсвэл социализм нь тэдний этнонационал нийтлэгийн монголчуудын “төсөөлөл”-ийг хангалттай гүйцэтгэдэг. Гэсэн хэдий ч Эрнест Гелнер (Ernest Gellner) (1983)-ийн хэлснээр төсөөллийн нийтлэг нь нэгэн хүчтэй боловсролын системийг шаардах аж гэснийг ч мөн харуулж байна. Энэ санал нэгэн орчин үеийн этнонационал нийтлэгийн хил, агуулга/контент нь гол төлөв адил байх ёстой гэж байгаа юм. Энэнтэй хамаатай Фредерик Барт (Frederik Barth) (1969) угсаажилтыг судлахад голдуу хил хязгаарыг шинжлэхээс агуулга/контент биш гэсэн санаачилга хэлсэн нь хүнийг төөрүүлж байна. Түүний онол нь яг социалист үндэсний олонлогийн улсуудад/ төрүүдэд хэрэглэсэн мэт “агуулга/контент нь социалист, хэлбэр нь үндэсний” зүй тогтолын арга замыг ойлгож таашаахгүй биз. Яагаад гэвэл: социалист агуулга/контент бол байнга универсал маягтай байдаг юм биш. Тэр нь ихэвчлэн захирагч бүлгээр тогтоогдож, цөөнх үндэстэн эсвэл угсаатны хэлбэр нь хөндийлж ухуулж байдаг. Контент/агуулгаар үндэстний хэлбэр бас үндэстний ангилагдсан нэрийг ч тогтоодог Дундадад асуудал нэн илүү хурц байдаг. Өөрөөр хэлбэл: хэрвээ цөөн тоотын агуулга/контент (жишээлбэл: ялгаатай улс төрийн болон нутаг дэвсгэрийн байгуулал, хэл, эдийн засаг болон бусад ялгаа) социалист төр дэх нутаг дэвсгэрийн хэлбэрийн улс төрийн эрхийг олгодог гол шалтгаан бол агуулгын/контентийн үгүйрэл нь өөртөө засахын мөхөлд хүргэж болзошгүй юм (Өвөр Монгол дахь энэхүү хэргийн тухай Булагийнхэвлүүлснийг үз). Яг энэ шалтгаанаар нутаг дэвсгэр, эдийн засаг, хэл, соёл гэх Сталингийн “народ” (үндэстэн)-ыг тодорхойлох дөрвөн хэмжүүрийг Дундад улс өргөн хэрэглэснээс нэгэн үндэстэн болж байгаа дэглэм болон түүний цөөн тоот үндэстэнү хоёрын хооронд “агуулгатай зөрөлдөөн”(content-ion)-ий талбай болж байгаа юм. “Нийтийн нутаг дэвсгэр”, “нийтийн эдийн засаг”, “нийтийн бие бялдрын ижил төрх”-өө нэгэнт алдсан монголчуудын хувьд хэл бол “угсаажиж буй” Дундадын үндэстэн-ий нэг бүрэлдэхүүн хэсэг болох арьсны шинжтэй болсон эсвэл угсаажсан гэмээр “угсаатны бүлэг” болохгүйн тулд үлдсэн хамгаалалтын сүүлийн шугам болно. Энэ асуудлыг дор дүгнэн хэлэлцье.
Дундад улс дахь “миньзу” гэж дууддаг зүйлийг би өдий болтол үндэстэн(nationality)-гэдэг үг гэж ойлгодог. Миньзу бол XIX зууны сүүл XX зууны эхээр япон хэлний minzoku-гээс Хятадын националистууд зээлдэж авсан үг. Энэ нь шинэ Дундадын “үндэстэн” (nation) (Zhonghua minzu), түүний албан ёсны хүлээн зөвшөөрсөн таван “үндэстэн” (nationality) бүлэг болох Хятад (хан), Манж, Монгол, Муслим, Төвөдийн аль алиныг илэрхийлэх ойлголт ухагдахуун (Пань 2000:9). Хятад коммунистууд энэ нэр томьёог өвлөж авч зарим Сталинист битүү өнгө аясаар хялбар туслуулж, үүнийгээ цөөнхүүдэд тохон үлдээж, түүнчлэн коммунист үгийн сангаас “Дундадын үндэстэн” (zhonghua minzu)-г устгаж “Дундадын ард түмэн” гэх утгатай “Zhongguo Renmin”-ээр орлуулж байсан юм. Түүнчлэн сүүлийн хорин жилд Дундад улс далайн чанадаас хөрөнгө оруулах ажлыг хийж, ялангуяа 1990-ээд оны эхэн үеийн “үндэстэн”-ий шугамын дагуух Зөвлөлт, Югаславын задралын уршгаас Дундадын шинжлэх ухааныхан, улс төрийнхөн олон арван жил хаягдсан “Дундадын үндэстэн”(zhonghua minzu)-г дахин сэргээх хөдөлгөөн өрнүүлэв. Тэд ухагдахуунаа “ нэгдсэн олон соёлт Дундадын үндэстэн” хэмээв (Fei 1999-ийг үз). Энэ бол миний хэлдэг “Дундадын үндэсний олон соёлт үзэл” (Chinese National Multiculturalism) мөн бөгөөд тэр нь глобал капитализм болон национализмын үед орж ирж гадаад Бусдад (external Other)-ын эсрэг хортой арьсны үзлээр ханддаг зүйл байдаг. Мөн дотоод Бусад (internal Other) эсвэл цөөн тоотуудад Славож Зизек (Slavoj Žižek)-ийн хэлсэнчлэн Дундадын үндэсний multiculturalism “өөрийн тусгай соёлоосоо хөндийрөн орон нутгийн соёлуудад хүндэтгэл үзүүлэх” (1997:44) мэт дээрэлхдэг. Тэрхүү орон нутгийн соёлуудад үзүүлж буй “хүндэтгэл” нь бүлгийн зиндаа (ranking)-г дахин байршуулсан (rearrangement) -аас л гарч ирсэн. Энэ миньзу бол “Дундадын ард түмэн”-д эцэстээ уусаж, цөөн тоотын ичгүүртэй нэршлээс булаан авч тавиад цэцэглэсэн гоё өнгөтэй соёлын “угсаатны бүлгүүд”-ээс бүрдэж байгаа, нэгэн үүрд мөнхийн, иргэншлийн 5000 жилийн бахархам түүх бүхий “Дундадын үндэстэн”(zhonghua minzu)-г харуулах, зөв зохистой болох ёстой нэршил юм.
Англи хэлний ethnicitiy (угсаажилт), болон түүнтэй ижил нэг төрлийн томьёонууд үндэстний хэргийг дайран удирдаж байгаа Дундадын төрийн аппаратaд хэр хэмжээгээр таалагдсаныг 1995 онд Дундад улсын суртал ухуулгын сэтгүүл Minzu Tuanjie (Үндэстний бүлгэмдэл)-гийн нэрийг англи хэлээр албан ёсоор дахин орчуулахдаа Nationality Unity (Үндэстний бүлгэмдэл)-ээс Ethnic Unity (Угсаатны нэгдэл) болгосноос хэмжиж харж болно. Мөн тэд энэ орчуулгадаа “the State Nationality Affairs Commission” (Төрийн Үндэстний Хэргийн Коммис)-ийг “the State Ethnic Affairs Commission” (Төрийн Угсаатны Хэргийн Коммисс) болгож орчуулсан болоод дараа дараагийн цөөнх үндэстэнтэй холбоотой бүх хууль, дүрэм журмыг дахин орчуулахдаа “nationality” (үндэстэн)-г “ethnic group” (угсаатны бүлэг) болгон өөрчилж байна (State Ethnic Affairs Commission 2000). Энэ мөртлөө засгийн газар үргэлжлүүлэн улсын хэл/төрийн хэл болох хятад хэлэнд “nation”, “nationality”-гийн аль алиныг заах миньзу-г хэрэглэсэн. Хэдийгээр Алмаз Хан “бүхий л миньзу-гийн холбоотой дискурсийн дарангуйлал” (1999:40)-ыг эсэргүүцэх боломж байхыг бүрэн няцаасан ч хятад эрдэмтэд одоо миньзу эсвэл гуозу (төрийн үндэстэн) гэдэг үгийг зөвхөн “nation”-д зориулан хадгалж, “зучүнь” (zuchun) (угсаатны бүлэг)-ээр цөөн тоот үндэстнийг зааж нэр томьёоны ялгаагаар байнга бүлгүүдийг ангилж байна (Naran Bilik 2000). Энэ ялгаа нь “minzu” гэдэг үгэнд угсаатны бүлэг (ethnic group), үндэстэн (nationality), үндэстэн (nation)-г бүгдийн зааж байгаа олон талт утгатай нэр томьёоны сэжигтэй будилаанaaс гарах гэсэн илэрхий оролдлого юм. Дундадын энэхүү миний “нэр томьёоны тэгш бус ялгаа” (terminological inequality) гэж хэлсэн зүйлийн эрэл нь “олон улсын” стандарт, тогтсон ёсны аль алиныг түшиж байгаа нь илэрхий байдаг. Тэр нь одоо үндэстэн, миньзугийн хэлний хэрэглээнд үзэл суртлын тал бага, илүү их шинжлэх ухааны зүйл гэдэг. Мөн Дундадын коммунист дэглэмийн биеэ үндэсжүүлэн бүтээх үйл явцтай ихээхэн холбоо хамаатай байдаг.
Энэхүү нэрний засварлалтын ард үндэстнүүдийн хуулийн байдлаас тэдний нутаг дэвсгэр, өөртөө засахтай холбогдсон бусад эрхэд хүрэх Дундад улсын үндэстний асуудлын нэгдсэн тавцанг дахин байр суурьжуулах асуудал байх нь илэрхий. Энэ нь Дундад улсын цөөн тоотын дахин ангилалчлал, дахин тайлбарын/шинээр үзүүлэх тухай асуудлууд юм. Яг Николас Диркс (Nicolas Dirks) Энэтхэгт Британийн колонизмыг “Колонийн контекс дэх дахин тайлбар нь айхтар ширүүн догшин, ангилалт бол бүх нийтийг хамархуйн хяналт мөн” (1992:5) гэж ажигласан шиг юм.
Дундад улсын национализм, угсаажилтын талаарх барууны эрдэм шинжилгээ Дундадын цөөн тоотын танин мэдэх болон ангилал хийж байгаа байдлыг жигтэйхэн их анхаарч судалсан. Тэр нь намын бодлого яаж угсаатны бүлгүүдийн хоорондох шинжээчийн таамаглалаар урсамтгай хил гэж байсныг хатуу болгож хэвд оруулсан, түүнчлэн тэдний үндсэрхэг ясархаг үзлийг бий болгосон, мөн танигдан ангилсанд цөөн тоот үндэстэнүүд нь яаж хятадчлах төрийн дарамтыг үргэлжлүүлэн эсэргүүцэж байгаа гэдэг тухай сэдвүүд байсан. Түүнээс гадна, oдоо тэрхүү цөөн тоотыг зохион байгуулахад хэрэгжүүлсэн Дундадын төрийн гол практик болох үндэстний өөртөө засах нь эмх замбараагаа илэрхий алдсан цагт угсаатны процессыг ойлгох тухайд ихээхэн үр бүтээлтэй хэрэгсэл aрга бол “үндэстний асуудал”-аас илүү “угсаатны харилцаа”-ны судлалд oршиж байна гэж хэлдэг. Кристофер Этвүүд (Christopher Atwood) (1994) миньзу-г монгол хэлэнд орчуулсан тухай судалгаандаа, “үндэстний асуудал” дээр голлосон судалгаа Дундадын төрд угсаатны ижилсэлтийг бүтээх хүчийг ихээхэн өгч, “хувь бие хүн, хамгийн эцсийн төрийн бүрэн эрхийн хоорондын харилцааг зохицуулдаг хамтарлын институтууд, улс төрийн ойлголтын үүрэг” (1994:71)-ийг бүрэн дүүрэн үл тоомсорлосон байхыг зөв зүйтэй шүүмжилсэн. 1911 онooс хойш Монгол, Төвөд, Муслим, Манж, Хан Хятадыг тус бүрд миньзу мэтээр цол гуншин олгосон нь хошууны систем, Чингисийн угсааны ноёд, Чин династын доор бий болсон Буддист сүм дуган мэтийн Монголын үндэсний байгуулaмжийг “хүчтэй хууль ёсooр үгүйсгэсэн” (Atwood 1994: 71-72).
Энд нэг зүйлийг онцолмоор байна. Дундад улсын “миньзу” (nation/nationality, үндэстэн), “зучунь” (ethnic group, угсаатны бүлэг) гэх мэт ийм түлхүүр улс төрийн ойлголтын хэлэлцүүлэг нь түлхүүр нэрсийг засаж байгаа үйл явцыг судлахдаа түүх эсвэл Түүх ба түүхүүд, болон байгуулал болгох ба байгууллыг задлах, байгуулалыг дахин бүтээхийн аль алиныг илүү анхаарах ёстой. Би жаахан түүх рүү орж үзье. Миньзу (minzu)-гээс зүчун (zuqun)-д хийж байгаа дахин ойлголтжуулалт болон дахин ангилалт нь “глобалчлал”-ын үеийн сүүлийн л нэг хорин жилийн шинэ үзэгдэл биш. Бүр 1920-оод оны эхээр Хятадын Гоминданы Нам (ХГН) шинэ бүгд найрамдахын суурь ойлголт, даруй тэр нь таван миньзугээс бүрдсэн гэсэн тухайд сэжиг хүрч эсэргүүцэл хийж эхэлсэн (Fitzgerald 1996) байгаа юм. 1920-оод оны сүүлээр националист Гоминданы Намын засгийн газар хятад муж, шянь-ийг хойт болон баруун хязгаарын хятад биш ард түмний нутаг дэвсгэрт засаг захиргааны нэгдэл болгон байгуулж, өөрснийх нь захиргааны нэгжийн солих болов. Тусгаар тогтнол эсвэл өөртөө засахын төлөөх өрнөж байгаа цөөн тоотын шаардлагыг түвшитгэхийн тулд энэ нь Хан Хятадын зонхилол дээр суурилсан Дундадын үндэстэн (Zhonghua Minzu) хэмээх үзэл ойлголтыг дэмжиж, бусад дөрвөн миньзуг “үндэстэн” (nation)-ий доорх бүрэлдэхүүн болон ястан (buzu), салбар “овог /аймаг” эсвэл угсаатны бүлэг болгож эхэлсэн байгаа юм. Яг энэ нэрийг засах, ангилах үйлдлийн институтчлалтaaр Дундад Иргэн Улс хууль ёсooр Дундадын үндэстэндээ бүх цөөн тоот үндэстэнийг уусгахыг зөвтгөж, түүнчлэн цэргийн хүч болон хятад цагаачдыг хятад биш бүсэд ихээхэн суурьшуулах аргаар хийсэн билээ.
Энэхүү хятад улангасалтын хариуд Өвөр Монголчууд 1911-13 онд боссон шигээ 1930-40-өөд онд тэдний нутгаа хамгаалах зэвсэгт бослого гаргасан байсан. Энэ тухайд Хятадын хойд дотор газарт хувьсгалын бааз байгуулж амь хоргодсон жижиг нам байсан ХКН тухайн үед монголчуудыг боломжийн холбоотон мэтээр харах болсон. ХКН ХГН-ын дээрэнгүйг шүүмжилж, хятад биш цөөн тоотуудaд ялангуяа монголчуудад өөртөө засах/ үндэсний өөрийгөө шийвэрлэлтийг дэмжинэ гэж уран амлалт өгсөн (Bulag 2002). Асуудал Монголыг дэмжихээр Японы үнэ хаях, мөн Гоминданы нам-Коммунист намын мөргөлдөөн, Японы эсрэг фронт дээр ихэвчлэн эвлэрэн нэгдэхэд хүрч байгаагаар ихээхэн комлекс болж байсан.
Хэдийгээр жинхэнэ өөртөө засахад арай хүрэхгүй ч 1947 оны тавдугаар сард Бүгд найрамдах Улс 1949 оны аравдугаар сард байгуулагдахаас өмнө байгуулсан Өвөр Монголын нутаг дэвсгэрийн өөртөө засах нь Хятадын үндэстнүүдэд Монголын ижилсэлтийг устгахын эсрэг, хэдийгээр ХКН нь зөвшөөрөл дор хийсэн ч монголчуудын чанга дуугаар илэрхийлсэн буруушаалт байсан юм. Нутаг дэвсгэр, байгуулалууд ингэснээрээ Монголын болон бусад цөөн тоотын өөртөө засан тогтнох хөдөлгөөнд гол газар эзлэх болсон. Мөн дараагийн Өвөр Монголын Өөртөө Засах орны “үндэстний асуудал”-ыг нэгэн коммунист шийдлийн aрга модел бүр нь (тэдний хүсэл мөрөөдөлд) буулт өгсөн хэрэг юм. Тэр нь буян хишиг бас бэлгийн аль аль нь ч биш байсан. Мөн бас ХКН-ын өөрийн гаргасан үзэл санааны муйхар алдаа ч биш. Үр дүнд нь Хятадын Коммунист нам олон үндэстний ард түмэнтэй “төр” байгуулсан, харин “Дундадын үндэстэн” маягийн төр байгуулаагүй билээ.
Гэсэн хэдий ч тэр үеэс эхлээд Дундад улс дахь миньзу-гийн хамгийн үзэгдэхүйц бас гол асуудал нь өөртөө засахaa хадгалж үлдэхийн төлөөх Монголчууд, Төвөдүүд, Уйгурууд мэтийн өргөн нутаг дэвсгэртэй цөөн тоот үндэстнүүдийн хүсэл мөрөөдөл болон Хятадтай олон ялгаа бүхий зон түмнийг нэг бие болгон нэгтгэх, түүний нэг төлөөх үндэстэн болгож байгаа Дундадын төр хоорондын зөрчил дээр төвлөх болсон. Хамрагдан нөлөөлөгдсөн зон түмний өнцөгөөс авч үзвэл ижил чухал зүйл бол бага буурай тархай, бутархай үндэстнүүдийн өөртөө засах, соёлын хадгалалт хамгаалалтын асуудал байсан. Үнэндээ 1950-аад оны турш хятад эрдэмтэд дахин үргэлжлүүлэн хуучин хятад националистуудын хятад биш дөрвөн үндэстнийг заан нэрлэж байсан үг болох buzu (аймаг) гэх үгийг хэрэглэсэн. Ялангуяа тэд Ленин, Сталингийн зохиол дахь народнист (аймаг, undesten хоорондох нэг категори) гэдгийг ингэж орчуулсан хэрэг байв. Тэд 1962 онд хүчтэй цөөнхийн шүүмжүүд гарч байх үед сая миньзу-g нэгтгэгч үг болж дадсан (Ya and Sun 1985:61). Соёлын хувьсгалын турш буюу 1966-76 оны хооронд цөөн тоот үндэстнийг уусгах оролдлого эрчимжсэн. Бид магадгүй Zhonghua minzu(Дундадын үндэстэн)-г цөөн тоот зон түмнүүдийг илүү дэмжсэн байдалтай соёлын хувьсгалын дараах арван жил өнгөрөнгүүт буюу 1980-аад оны үеэс хэрэглэгдэж, түүхийн хогийн савнаас сэргээсэн нь цөөн тоотын байгууллыг задалж, нутаг дэвсгэргүй болгох, улс төрөөс ангижруулах хүчин чармайлтын Дундадын төрийн үндэстэн болгох (хятад үндэстэн болгох) ихээхэн чармайлтын юм байсан гэж хэлж болно. XX зууны эхний хагасыг санагдуулам одоогийн төрийн хэрэг нь өөрийнхөө түүхийн давталтыг үзүүлж байна. Гэсэн хэдий ч цөөн тоотын эсэргүүцлийн тухайд соёл, нийгэм, нутаг дэвсгэрийн байдлууд нь үндсэндээ социалист Дундадын дөчин жилээр хийсэн “үндэстэн байгуулах”-ын уршигт үндсэндээ өөрчлөн засагдсан.
Дундад улсын угсаажилтын судалгаа нь магадгүй биднийг нэгэн мультнационал (oлон үндэстний) “төр”-өөс нэгэн мультэтник (oлон угсаатны) “улс” (nation) хүртэлх Дундад улсын туршлага, “миньзу/үндэстэн” (nationality)-ээс “угсаатны бүлэг” (ethnic group)-т шилжиж байгаа үйл явцыг анхаарах ёстойг шаардах ажээ. Энд болж байгаа ажил хэрэг дэх oлон нийтээр асуудалгүй мэт зөвшөөрөгдсөн дарангуйлал (hegemony) парадигмын маягтай ойлголтыг илүү өндөр сэрэмжтэй анхааран ойлгох хэрэгтэй байх. Джейкоб Леви (Jacob Levy) (2000) саяхан угсаажилт, национализмын тухай орчин үеийн норматив онолчдыг хатуу буруутгасан. Тэд ерөнхийдөө үндэстэн болон угсаажилтыг материаллаг эсвэл бодит амьдралаас салгаж голчлон соёлын асуудал мэт төсөөлдөг. Тэр эдгээрийг улс төрийн хэрэг мэт ойлгогдох ёстой бөгөөд “национализм, уугуул угсаатны улс төр адагтаа нэгэн материаллаг бодис болох газрыг дурдахгүйгээр сайн ойлгогдож чадахгүй” (Levy 2000:197) гэж үзсэн. Энэ өгүүлэлд өгүүлсэнчлэн угсаажилт, национализмын материллаг байдлыг ухамсарлалгүйгээр, өөрийн ойлголтгүй байх, тэнэгтэх байдлаа гүн харуулaхаас гадна, бид яг Зөвлөлтийн националист бодлогын тухай олон саяхны оношлогоонуудад шийдсэн мэт (Martin 2001; Slezkine 1994) үндэстний цөөнхийн санаанд оромгүй байдлаар этнонационализмыг дэлгэсэн гэж буруутгах юмуу эсвэл улс гүрний хөхиүлэн дэмжих арга хэмжээ нь цөөнхөд партикуляризм (өөрийнхөө онцлогоо харуулах үзэл) төрүүлсэн хэмээн зэмлэх байдалд хүрэхийн аль аль нь бидэнд эрсдэлтэй.
Монголын хэлний дахин сэргээлтийн болон гээгдсэний түүхэн үлгэр жишээ болсон тэд бол үндэстний онцлогоо хурдан алдаж, угсаатны бүлгийн шинж чанарыг хүртэж байгааг харуулж байна. Улам бүр хотжиж, нутаг нь хятадаар дүүрэх тутам, тэд нутаг дэвсгэрийн нэгтгэл, нэгэн бүрэн дүүрэн байгуулалын үндэстэн болж хөгжихийн төлөөх амин чухал нөхцөлөө улам гээж байна. Үндэстнийг аврах гэж тангарлаж амласан Социализм ба өөртөө засахын аль аль нь монголчуудын иргэний (civic) үндэстэн болох хүслийн бунхан болж, түүнийг булшилсан нь үнэхээр ёжтой. Дундад улсын энэ шинэ соёлын олонлогийн Өвөр Mонголд, “Дундадын Үндэсний Соёлын Олонлогтонууд” “нэгэн зайтай расизм”-ыг үзүүлж байна (Žižek 1997:44). Энэ нөхцөлд гэршүүлэгдсэн монголчууд нь одоо тэд баясмаар байвал дуулж, бүжиглэж, хэрвээ тэд хүсвэл эх хэлээрээ ярьж болох л байх. Гэвч тэд өөрийнхөө төрөлхийн ярианы чанар болон зорилгыг aч холбогдолтойгоор тогтоох улс төрийн хүч болоод эдийн засаг, нийгмийн, соёлын урьдач нөхцөлүүдээ нэгэнтээ алджээ.
Ашигласан хэрэглэгдэхүүн:
1. Anderson, Benedict. 1991 Imagined Communities: Reflectis on the Origin and Spread of Nationalism. London: Verso.
2. Atwood, Christopher P. 1994 National Questions and National Answers in the Chinese Revolution; Or, How Do You Say Minzu in Mongolian? Indiana East Asian Working Paper Series on Language and Politics in Modern China 5:37-73.
3. Atwood, Christopher P. 2002 Young Mongols and Vigilantes in Inner Mongolia's Interregnum Decades, 1911-1931. Leiden: Brill.
4. Barth, Frederik. 1969 Introduction. In Ethnic Groups and Boundaries: The Social Organizationof Cultural Difference. Fredrik Barth, ed. Pp. 9-38. Boston: Little, Brown.
5. Borchigud, Wurlig. 1995 The Impact of Urban Ethnic Education on Modern Mongolian Ethnicity, 1949-1966. In Cultural Encounters on China's Ethnic Frontiers. Stevan Harrell, ed. Pp. 278-300. Seattle: University of Washington Press.
6. Bourdieu, Pierre. 1991 Language and Symbolic Power. Cambridge, MA: Harvard University Press. Brown, Susan Love, ed. 2002 Intentional Community: An Anthropological Perspective. Albany: State University of New York Press.
7. Bulag, Uradyn E. 2002 Mongols at China's Edge: History and the Politics of National Unity. Lanham, MD: Rowman and Littlefield.
8. In press Municipalization and Ethnopolitics in Inner Mongolia. In Mongols from Country to City: Floating Boundaries, Pastoralism, and City Life in the Mongol Lands during the 20th and 21st Centuries. Li Narango and Ole Bruun, eds. Richmond: Curzon Press.
9. Chingeltei. 1998[1953] Guanyu menggu yuwen gongzuo de jige wenti.In Minzu Yanjiu Wenji. Pp. 1-8. Beijing: Minzu Chubanshe.
10. Chingeltei.1998[1961] Lun xiandai menggu yuwen de da fazhan. In Minzu Yanjiu Wenji. Pp. 102-130. Beijing: Minzu Chubanshe.
11. Chuluun Bagan. 1981 Jianchi minzu yuyan wenzi de pingdeng diwei. In Nei Menggu Zizhiqu Minzu Yanjiu Xuehui Shoujie Nianhui Lunwen Xuanji. Nei menggu zizhiqu minzu yanjiu xuehui, ed. Pp.120-130. Huhehaote (unofficial publication).
12. Dirks, Nicholas B.1992 Introduction: Colonialism and Culture. In Colonialism and Culture Nicholas B. Dirks, ed. Pp. 1-25. Ann Arbor: University of Michigan Press.
13. Dorian, Nancy C. 1998 Western Language Ideologies and Small-Language Prospects. In EndangeredLanguages: Language Loss and Community Response. Lenore A. Grenoble and LindsayJ. Whaley, eds. Pp. 3-21. Cambridge: Cambridge University Press.
14. Dwyer, Arienne M. 1998 The Texture of Tongues: Languages and Power in China. In Nationalism and Ethnoregional Identities in China. William Safran, ed. Pp. 68-85. London: Frank Cass.
15. Fei Xiaotong. 1999[1989] Zhonghua minzu de duoyuan yiti geju. In Zhonghua Minzu Duoyuan Yiti Geju. Fei Xiaotong, ed. Pp. 3-43. Beijing: Zhongyang Minzu Daxue Chubanshe.
16. Ferguson,Charles A., and Shirley B. Heath, eds. 1981 Language in the USA. Cambridge: Cambridge University Press.
17. Fitzgerald, John. 1996 Awakening China: Politics, Culture and Class in the Nationalist Revolution. Stanford: Stanford University Press.
18. Gellner, Ernest. 1983 Nations and Nationalism. Oxford: Blackwell.
19. Grillo, Ralph D. 1989 Dominant Languages: Language and Hierarchy in Britain and France. Cambridge: Cambridge University Press.
20. Harrell, Stevan. 1993 Linguistics and Hegemony in China. International Journal of the Sociology of Language 103:97-114.
21. Harrell, Stevan.1995 Civilizing Projects and the Reaction to Them. In Cultural Encounters on China's Ethnic Frontiers. Stevan Harrell, ed. Pp. 3-36. Seattle: University of Washington Press.
22. Huhbator. 1999 Standardization of the Mongolian Language in Inner Mongolia in the Twentieth Century. Paper presented at the conference "Mongolians from Country to City." Nordic Institute of Asian Studies, Copenhagen, Denmark, October 28-30.
23. Huhehaote (Huhehaote Shi Zhengxie Wenshi he Xueshi Weiyuanhui). 2000 Qiu xue sui yue: Menggu xueyuan, menggu zhongxue yiwang. Huhehaote Wenshi Ziliao, 13. Huhehaote: Zhongguo renmin zhengzhi xieshang huiyi Huhehaote shi weiyuanhui wenshi ziliao yanjiu weiyuanhui.
24. Khan, Almaz.1996 Who Are the Mongols? State, Ethnicity, and the Politics of Representation in the PRC. In Negotiating Ethnicities in China and Taiwan. MelissaJ. Brown, ed. Pp. 125-159. Berkeley: Institute of East Asian Studies, University of California, Berkeley.
25. Khan, Almaz. 1999. Split Identities: Making Minzu/Ethnic Subjects in Inner Mongolia, People's Republic of China. Ph.D. dissertation, Department of Anthropology, University of Washington.
26. Levy, Jacob T. 2000 The Multiculturalism of Fear. Oxford: Oxford University Press.
27. Martin, Terry. 2001 The Affirmative Action Empire: Nations and Nationalism in the Soviet Union, 1923-1939. Ithaca: Cornell University Press.
28. McDonald, Maryon. 1989 "We Are Not French!":Language, Culture, and Identity in Brittany. London: Routledge and Kegan Paul.
29. Naran Bilik. 1998a Language Education, Intellectuals and Symbolic Representation: Being an Urban Mongolian in a New Configuration of Social Evolution. In Nationalism and Ethnoregional Identities in China. William Safran, ed. Pp. 47-67. London: Frank Cass.
30. 1998b The Mongol-Han Relations in a New Configuratin of Social Revolution. Central Asian Survey 17(1):69-91.
31. 2000 Xiandai Beijing xia de Zuqun Jiangou.Kunming:Yunnan Renmin Chubanshe. Nei Menggu Zizhiqu.
32. 1962 Nei Menggu Zizhiqu Xuexi yu Shiyong Menggu Yuwen Jiangli Banfa. In Fei Fazhan Fanrong Menggu Yuwen Zuochu Xin de Gongxian. Pp. 40-43. Huhehaote: Nei Menggu Renmin Chubanshe.
33. 0sterg~rd, Uffe.1996 Peasants and Danes: The Danish National Identity and Political Culture. In Becoming National: A Reader. Geoff Eley and Ronald Grigor Suny, eds. Pp. 178-201. New York: Oxford University Press.
34. Pan, Jiao. 2000 "Minzu" de Bolai ji Xiangguan de Zhenglun. Ph.D. dssertation, Department
of Nationality Studies, Central Nationalities University, Beijing.
35. Paulston, Christina Bratt. 1997 Language Policies and Language Rights. Annual Review of Anthropology 26:73-85.
36. Ryang, Sonia. 1997 North Koreans inJapan: Language, Ideology, Identity. Boulder: Westview Press.
37. Shenamjil. 1990 Yuyan yu zhili kaifa. Huhehaote: Nei Menggu Renmin Chubanshe.
38. Slezkine, Yuri. 1994 The USSR as a Communal Apartment, or How a Socialist State Promoted Ethnic Particularism. Slavic Review 53(2):414-452.
39. State Ethnic Affairs Commission. 2000 A Collection of Chinese Laws and Regulations to Guarantee Urban Ethnic Minorities' Rights and Interests. Beijing: ZhongguoZhigong Chubanshe.
40. Tumen and Zhu Dongli. 1995 Kang Shengyu Neirendang Yuanan. Beijing: Zhonggong Zhongyang Dangxiao Chubanshe.
41. Tumote (Tumote Zuoqi 'Tumote Zhi' Biancuan Weiyuanhui) 1987 Tumote Zhi. Huhehaote: Nei Menggu Renmin Chubanshe.
42. Ulanhu. 1967[1965] Wulanfu zai qingzhu ershi zhounian chouwei zhaokai de zuotanhui shang de jianghua (yuanshi jilugao), 1965 nian 12 yue 21 ri shangwu. In Du CaoJi: Wulanfu Fangeming Yanlun Xuanbian, vol. 3. Pp. 11-19. Huhehaote: Huhehaote Gemin Zaofan Lianluo Zongbu, Pidou Wulanfu FandangJituan Lianluozhan.
43. 1997[1953] Dali jiaqiang menggu yuwen gongzuo. In Wulanfu Lun Minzu Gongzuo. Nei Menggu Wulanfu Yanjiuhui, ed. Pp. 170-179. Beijing: Zhonggong Danshi Chubanshe.
44. Ya, Hanzhang, and Sun Qing. 1985 [1979] Jianguo yilai minzu lilun zhanxian de yichang lunzhan. In Minzu Xingcheng Wenti Lunwen Xuanbian. Pp. 59-68. Huhehaote: Nei Menggu Dangxiao.
45. Zhou, Enlai. 1960[1958] Dangqian Wenzi Gaige de Renwu. In Minzu Zhengce Wenjian Huibian, vol. 3. Pp. 90-91. Beijing: Renmin Chubanshe.
46. Zifek, Slavoj. 1997 Multiculturalism, Or, the Cultural Logic of Multinational Capitalism. New Left Review 225:28-51.
