Monday, April 13, 2015

Төр овгийг үүсгэх нь: Антропологийн хийсвэрлэл хийгээд Дотоод Ази дахь “тэргүүн үгүй” төр

Кэмбрижийн Их Сургууль
Дэвид Снийт

Хураангуй

XIX зууны нийгмийн хувьсалын онол (evolutionist social theory) ураг төрөл нь төргүй нийгмийг (nonstate society) зохион байгуулагч гол зарчим юм хэмээн үзсэн байдаг. Ураг төрөлд тулгуурласан тэгш эрхт нийгэм нь (egalitarian kinship society) хувь хүнтэй хамааралгүй ангийн нийгмээр (impersonal class society) солигддог хэмээн үзэх энэхүү онолын өөрчлөлт нь овог аймгийн тухай (clan/tribe) антропологийн ухааны ойлголт бүрэлдэн тогтох үндсэн суурь болсон билээ. Гэвч XX зууны сүүлээс барууны антропологийн ухаанд  уг хувьслын онол болон ураг төрлийн, овог аймгийн (clan/tribe) нийгмийн тухай антропологийн сонгодог онолыг хэрэглэхээ болсон юм. Энэхүү өгүүлэлд Дотоод Азийн “овог аймгийн” (clan/tribe) нийгмийн тухай ойлголтыг дахин шинжлэх төдийгүй “төрт” болон “төргүй” нийгмийн ангилалыг тухай авч үзэх болно. Язгууртны (aristocracy) нийгмийн  нэгэн хэв шинж нь тухайн нийгмийн улс төрийн харилцаанд ураг төрлийн зарчим үйлчилдэг явдал бөгөөд уг харилцааны дотор төрийн хүчний нэжгээд аргууд (power technologies) байдаг. Судлаачид төрт нийгэм, “овог аймгийн” (clan/tribe) нийгэм нь хоорондоо ялгаатай хоёр өөр нийгэм хэмээн авч үзэхээс илүүтэй тухайн нийгмүүдэд байх удирдлага, эрх мэдлийн төвлөрөл болон засаглалын хэлбэрүүдийг харьцуулан харах нь чухал юм. Орон нутгийн хүчний харилцаа нь бүгдийг захирсан төвлөрсөн “тэргүүн”-тэй эсвэл “тэргүүн”-үгүй байхаас үл хамааран Дотоод Азийн төрийг тогтоох тулгуур болсон байна. Төвлөрсөн захиргааны эрх мэдлээс эс хамааран орон нутгийн түвшинд төрийн хүчний ихэнхи үйл ажиллагаа явагдаж байдаг энэхүү улс төрийн тогтолцоог “тэргүүн үгүй төр” хэмээн тодорхойлон томьёолж байгаа юм.

Хувьслын онол хийгээд ураг төрөлд тулгуурласан нийгэм хэмээх ойлголт

         Эдүгээ барууны нийгмийн шинжлэх ухаанд онолын хувьд хувьслын онолыг хэрэглэхгүй болсон боловч уг онолын нөлөө байсаар байна. Барууны нийгмийн шинжлэх ухааны эрдэмтэдийн хэрэглэж буй нийгэм, түүх болон антропологийн нэр томьёонд уг онолын нэр томьёонууд байсаар байгаа нь үүний нотолгоо болно. Нэн ялангуяа “овог”, “аймаг” болон “ураг төрлийн бүтэц” (clan, tribe and kinship society) хэмээх утга агууллага үүний тодорхой жишээ юм. Нийгмийн конструктивист онол (social constructivist theory) хөгжсөнөөр далд нуугдмал байсан хувьслын онол болон түүнээс ч бат үндэс суурьтай бодол санаа буюу миний томьёолсоноор “үндэсний популист” (‘national populist’) бодол санааг дахин нэг эргэн харж асуулга тавих хэрэгтэй болж байна.         
         XIX зууны нийгмийн хувьслын онолд ураг төрөл нь төргүй нийгмийг зохион байгуулагч гол хүчин хэмээн үздэг. Уг онолын дагуу ураг төрлийн хамаарал бүхий хүмүүс нийгмийн бүлэг болон зохион байгуулалтанд ордог ажээ. Морган, Майнэ, Маркс болон МкЛеннан ураг төрлийн өргөжин тэлэх хэлхээ хамаарал нь төрт нийгмийн өмнөх нийгмийн үндсэн тулгуур зарчим бөгөөд улмаар газар нутаг тухайн иргэншилийн нийгмийн зохион байгуулалтын суурь болсон хэмээн үзсэн. Ураг төрөлд тулгуурласан тэгш эрхт нийгэм нь (egalitarian kinship society) хувь хүнтэй хамааралгүй ангийн нийгмээр (impersonal class society) солигддог хэмээн үзэх энэхүү онолын өөрчлөлт нь овог аймгийн тухай (clan/tribe) антропологийн ухааны ойлголт бүрэлдэн тогтоход үндсэн суурь болсон юм.
         Грек нэн ялангуяа Ромын сонгодог эх сурвалжийн судалгаагаар эртний  нийгмийг (primitive society) судалсан Майне “Ураг төрлийн цусан холбоо нь бүлэг хүмүүсийн улс төрийн үйл ажиллагаа явуулах боломжит хөрс болно хэмээн үзсэнээс эхлэн улс төрийн үзэл бодолын түүх эхэлдэг” (1861: 106) хэмээн бичжээ. Ийхүү нэгэн цусан төрлийн холбоотой байх нь улс төрийн эв нэгдэлийг үүсгэнэ хэмээх үздэг үзэл нь үндсэрхэх үзлийн гол тунхаглал болохыг (Anderson) Андерсон (1991) Imagined Communities: Reflections on the Origin and Spread of Nationalism хэмээх номондоо тэмдэглэсэн байдаг. 
         Сонгодог нийгмийн шинжлэх ухаанд ураг төрөл болон газар нутаг дээр тулгуурласан нийгмүүдийг хоорондоо адилгүй, ялгаатай хэмээн үздэг. Уг ялгааг Маркс “цус” болон “газар шороо” хэмээн нэрлэсэн байдаг. Түүнчлэн энэхүү ураг төрөл болон газар нутгийн хамааралын ялгаагаар хүй нэгдлийн болон иргэншсэн нийгэм төдийгүй төрт нийгмийн өмнөх болон төрт нийгэм хэмээн ангилалаа бий болгосон байдаг. Фортес (Fortes) болон Эванс Причард нар Африкийн улс төрийн систем дэхь хуваагдалын ураг төрлийн (segmentary kinship) бүтцийн функционал загварыг (structural functionalist model) тодорхойлон дэвшүүлсэнээр уг ойлголт XX зуунд ихээхэн өргөн дэлгэр хэрэглэгдэх болсон аж.
         Дотоод Азийг судлах Зөвлөлтийн угсаатны зүйн судалгаанд Морганы үзэл бодол үлэмж нөлөөлсөн байдаг. XX зууны барууны болон Зөвлөлтийн нийгмийн шинжлэх ухаанд “төрийн” нэгэн гол шинж төрх бол улс төрийн төвлөрөл юм хэмээн үзэх үзэл ноёрхосон бөгөөд ийм төвлөрөл байхгүй нийгмийг төрт нийгмээс чанх эсрэгээр авч үзэн, “төргүй” хэмээн тодорхойлж байсан байдаг. Ийм төртгүй нийгмийг овог, аймгийн нэгдэл болон тэдгээрийн холбоодоос тогтсон ураг төрөл дээр үндэслэсэн нийгэм гэж дүрслэн тодорхойлсон юм. Энэ онолын үзэл баримтлалаас болж Дотоод Азийн уугуул нийгэм нь овог аймгийн бүтэцтэй, нүүдэлчин ахуйтай бөгөөд ураг төрлийн зохион байгуулалтай гэсэн загвар үүсэж, үнэмлэхүй нөлөөтэй ойлголт болон тогтсон байдаг. Энэ хандлагыг баримтлагчид Дотоод Азийн өөрийн гэсэн уугуул төртэй нийгмийн тухай түүхийн маргашгүй чухал баримтыг үл тоон Монгол нь овог аймгаас (“tribal society”) тогтсон “овог аймгийн” нийгэмтэй байсан хэмээн бичиж тэмдэглэсээр байна. Түүнчлэн уг онолын үзэл баримтлалын нөлөөгөөр эдүгээ Монголд овгийн нэрээ “сэргээх” үйл явц өрнөсөн нь илт харагддаг.

Монгол овгийн нэр үүсгэх нь  

Иргэний үнэмлэх дээр зайлшгүй овгийн нэртэй байхыг заасан дүрэм журам 1990 оноос хойш гарсан тул Монголчууд өөрсдөдөө шинэ нэр буюу овгийн нэр олж авах аянд мордоцгоосон юм. Барууны хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлүүд уг овгийн нэртэй болох үйл явцыг Монголчууд уламжлалаа сэргээж байна хэмээн бичих болсон. Лос Анжелес Таймс сонинд Марк Магниер “овгийн нэр хэрэглэхийг хорьсон” коммунист дарангуйлал үгүй болсоноор Монголчууд уламжлалт Монгол “овог”-оо сэргээж байна хэмээн бичжээ. Ийнхүү бичсэн нь үнэндээ ихээхэн эндүүрсэн хэрэг байлаа. Ихэнхи Монголчууд эцэг, эхийн нэрээр овоглож байсан бөгөөд зөвхөн засаг захиргааны байгууллагаас шаардсаны дагуу “овгийн нэр”-ээ сонгох хэрэгтэй болсон юм. Уг үйл явдалтай төстэй үйл явц 1925 онд болсон байдаг. 1925 оны хүн амын тооллого хийх журамд овгийн нэрээ мэдэхгүй хүмүүс эцэг эсвэл эхийн нэрээр овоглож болно хэмээн заажээ. Өмнө нь эцэг, эхийн нэрээр овоглох явдал түгээмэл байсан тул ийнхүү эцэг, эхийн нэрээр овоглох байдал улам нийтлэг жишиг болсон байна. Боржигин овгийн язгууртанууд угийн бичгээ хөтөлж ирсэн байх боловч энэ нь нийт хүн амын хувьд цөөнх байсан юм.
Эдүгээгийн овог тогтоох үйл ажиллагаа нь засаг захиргаанаас санаачлан өрнүүлсэн ажил билээ. Уг ажлыг зохион байгуулах болсон буюу овог нэр өгөх гэсэний гол шалтгаан нь “орчин үе”-тэй нийцэх гэсэн оролдлогоос гадна үндэсний генийн санг хамгаалах зорилго бүхий төрийн бодлого байж болох юм. Төрөөс ураг төрлийн холбоог тодорхойлох оролдлогыг Монголд урьд өмнө басхүү хийж байсан байдаг. Манж Чин улсын үед Манжийн захиргаанаас овгийн нэр болоход тохиромжтой нэр томьёо хэрэглэн Монголчуудын ураг төрлийн хэлхээ холбоог тодорхойлсон систем тогтоохыг оролдсон жишээ бий. Хүн амын тооллого дахь ихэнхи бүлэг хүмүүсийг нийтлэг шинжээр нь ангилсан болохыг тухайн хүмүүст оноосон: Тайж нар, Хятад, Ачит Ламынхан (Ачит Ламын хүмүүс) зэрэг нэрсээс нь харж болно (Очир, Сэржээ 1998: 269). Ихэнх овгийн нэрийг нягтлан үзэхэд тэдгээр нь эртний тэгш эрхт нийгмээс “ирсэн”, үлдсэн нэр байх магадлал тун бага байдаг.     

Цаг хугацаанаас үл хамаарах “уламжлалт нийгэм” бус
харин түүхэн үйл явц болох нь

Монголын ураг төрлийн холбоо нь эртнээс уламжлан ирсэн улбаа гэхээсээ илүүтэй тухайн түүхэн цаг үеийнхээ бүтээгдэхүүн болох нь харагддаг. Удам угсаа, ураг төрлийн холбооны талаар Манжууд эцгийн талын удмыг үндэс болгон удирдан засаглах засаг захиргааны тогтолцоо буюу  Күнзийн уламжлалт засаг захиргааны уламжлалыг дагасан болох нь илэрхий байдаг. Сүн (Sung) гүрний (960-1279) үеэс үүсэн хөгжсөн шинэ Күнзийн  Чэн Жу (Cheng Zhu) урсгалын үзэл сургаал нь Хятадын засаглалын зонхилох үзэл баримтлал болон Манж Чин улсын төгсгөл хүртэл үргэлжсэн нь илэрхий байна. Уг сургаалийн дагуу удам угсаа нь зохистой, зөв засаглал тогтоон явуулах үндсэн тулгуур юм. Эцгийн талыг дагасан ураг төрлийн холбоо нь нийгмийг бүрэлдүүлэн тогтоох, улс төрийн үйл явцыг тасралтгүй үргэлжлүүлэх институц хэмээн үзэгдэж, төрөөс дэмжлэгтэй байсан юм. Тус ураг төрлийн тогтолцоо нь үнэндээ төрийн бодлого байсан тул Хятадын хууль цааз, засаглалын практик хэв хэмжээг бүрэлдүүлэн өгсөн байдаг.
Улмаар энэхүү тогтолцоо нь Дардессийн (Dardess) хэлсэнээр язгууртаны эрэмбэ дараа буюу “корпорэйт ураг төрөл дээр үндэслэсэн дээд анги”-ийг үүсгэсэн (Dardess 1996: 137) бөгөөд улмаар доод ангид хүчтэй нөлөөлөх эрэмбэ дарааг тогтоосон байна. Энэхүү жишээ нь төрт нийгмээс өмнө ураг төрөл дээр үндэслэсэн нийгэм оршиж тогтнож байсан. Улмаар уг нийгмийн хэлбэр засаг захиргааны эрэмбэ дараалал бүхий нийгмээр өөрчлөгдсөн хэмээн үзэх сонгодог нийгмийн хувьслын онолтой эсрэгцэж байгаа юм. Үүнийг Сзони (Szonyi) “төр байхгүй биш харин төрөөс Мин болон Манж Чин улсад ураг төрөл дээр тулгуурласан тогтолцоог бүтээн зохиожээ” (2002: 57) хэмээн тэмдэглэжээ.
Хятадын удам угсааны тогтолцоо нь Солонгосын Чосон улсад (1392-1910) гүн гүнзгий нөлөө үзүүлсэн байдаг. Деучлер (Deuchler) “сүүл үеийн Чосон улс (1910 хүртэл) дахь Солонгосын нийгмийн онцлох шинж нь эцгийн талыг дагасан ураг төрлийн холбоо дээр тогтсон ураг төрлийн тогтолцоо байв” (1992: 6) хэмээн тэмдэглэсэн байна.    Чингэхдээ Солонгосын удам угсаа, ураг төрлийн  тогтолцоо нь нийт хүн амын арван хувиас дээшгүй хувийг эзлэх угсаа залгамжлах язгууртан нарт л хамааралтай (Deuchler 1992: 12) байв. Ийм маягаар Деучлер эцгийн талыг дагасан язгууртаны удам угсаа бүхий тогтоолцоог Чосон улс цогцлоосон болохыг нотолж байна. Хятадын хувьд ч удам угсаа, овгийн тогтолцоо нь анхлан нийгмийн дээд хэсгийн хүмүүс бий болгон нийгэмд дээрээс тогтоосон үйл явц болохоос доороос буюу анх байсан тогтолцоо биш болох нь харагдаж буй юм. Улмаар уг тогтолцоо улам өргөжин тэлж эгэл ардууд ч хамрагдах болсон байна.

Ураг төрлийн нийгмийн тухай ухагдахууныг ухахуй

Дээр яригдсан Ази дахь ураг төрлийн тогтолцоо эргэлзээтэй санагдаж буй бол дахин сонгодог антропологийн ухагдахууныг эргэн харья. Миний бодлоор дээрхтэй адил зүйл Монгол тохиолдсон юм. Ураг төрлийн нийгмийн тухай ухагдахууны нэгэн онцлох зүйл нь тухайн ураг төрөл дээр тулгуурласан нийгмийг  ямар нэгэн эрх мэдэл бүхий хүчин тогтоосон бус харин “доороос дээш” буюу өөрийн жам ёсоор бүрэлдэн тогтсон нийгэм хэмээн үздэгт оршдог. Энэ үзэл бодлын томоохон төлөөлөгч нь Левис Хенри Морган (Lewis Henry Morgan) юм. Тухайн үеийн хувьслын онолыг төлөөлж байсан Морганы бүтээлүүд нь хүчтэй үзэл суртлын шинжтэй байсан байдаг. Морган хувь хүнийхээ хувьд популист ардчилсан улс төрийн үзэл санаанд баттай итгэдэг байсан тул хамгийн эртний хүний нийгэм буюу ураг төрлийн нийгэм нь овгийн тогтолцоотой төдийгүй уг нийгэмд эрх чөлөө, тэгш эрх болон ах дүүсийн холбоо цогцлон бүрэлдэж байсан дүгнэлт хийхэд хүргэсэн юм.
Түүний уг үзэл бодлыг шинжлэн харахуйд (эртний Грекийг авч үзэхнээ ч) батлагдах зүйл үгүй байна. Учир нь нэгд “овог” нь төрт нийгмээс өмнө байгаагүй харин ч түүний дараа гарсан байх талтай. Хожим үеийн Ромын gentes (“овог”) нь ерөнхийдөө элит хүмүүсийн институт байсан. Старр “Грекийн улс төрийн амьдралд язгууртанууд ихээхэн үүрэг гүйцэтгэх болсноос эхлэн genos (овог) чухал болж ирсэн” (Starr 1961: 134)  хэмээн дүгнэсэн байна. Хоёрдугаарт, phyle ([tribe] аймаг) гэдэг нь хараахан ураг төрлийн холбоо бус харин орон нутгийн иргэний болон цэргийн засаг захиргаанд бүртгэгдэх засаг захиргааны холбоо байж болохоор харагдаж байна.       
Хэдийгээр овог, аймаг нь чухамдаа дээр өгүүлсэнтэй адил байсан боловч Морганы үзэл бодол нь тухайн үеийн буюу XIX зууны чөлөөт социалист үзэл санаатай яв цав тохирч байсан юм. Төр үгүйгээр хүмүүс ураг төрлийн холбоо бүхий тогтолцоог өөрсдөө тогтоож уг тогтолцоо нь шатлан захирах харилцаагүй байсан гэх үзэл санаа барууны нийгмийн шинжлэх ухаанд гүн гүнзгий суух үндэс болсон ажээ. Уг үзэл санаа нь улмаар “овог аймгийн нийгэм”-ийн тухай ойлголтонд туссан байна. Үнэндээ уг онол эхнээсээ л олон шүүмжлэл дагуулж байсанч аймаг нь ураг төрөл дээр тулгуурласан эртний нийгмийн улбаа хэмээх үзэл бодол хэвээр хадгалагдан иржээ. Чухамхүү нотлон баталгаажуулах баримт эс байвч нийгмийн шинжлэх ухаанд хувьсалын онолыг хэрэглэсээр байна. Иймээс ч Коури болон Костинер (Khoury and Kostiner) “жишиг хэв шинжийн хувьд (tribe) аймаг гэдэг нь цусан холбоо эсвэл гэр бүлийн удам угсааны дагуу тогтнон зохицуулагдаж байх томоохон ураг төрлийн бүлгүүдийг хэлэх бөгөөд харин төр гэдэг нь үүнээс эсрэг буюу тухайн газар нутагт дангаар ноёлох бүтэцийг хэлнэ” (Khoury and Kostiner 1990: 4) гэж тодорхойлжээ.
XX зууны антропологийн ухаанд ураг төрлийн харилцаа хэрхэн төрт бус нийгмийг удирдан зохицуулдаг тухай тун ч итгэж болохуйц загварыг боловсруулсан байдаг. Уг загвараар бол нэг удам угсаа бүхий бүлэг хүмүүс овгийг үүсгэдэг бөгөөд овог нь тухайн нийгмийг “бүтээн байгуулах үндсэн хэсгүүд” болдог аж. Эванс Причардийн (Evans Pritchard) хуваагдалын ураг төрлийн тогтолцооны дагуу ураг төрлийн бүлгүүд улс төрийн бүлэглэлийг үүсгэдэг. Хуваагдалын ураг төрлийн загварыг батлах этнографийн баримт хомс бөгөөд баталгаа болж байсан баримтууд сүүлийн үеийн шүүмж судалгаагаар хангалттай нотлолгоо биш болох нь тогтоогдсон билээ. (Gough 1971, Verdon 1983, Southall 1988, McKinnon 2000 зэргийг үз).       
Орон нутгийн хүмүүсийн хэрэглэдэг хүмүүсийн ангилал нь ураг төрлийн онолтой огтхон ч нийцэхгүй байгааг Купер (Kuper 1988: 190-209) онцлон тэмдэглэжээ (Jackson 1989: 1011; Gottlieb 1992: 46-71). Чухамдаа Нуерчүүдийн (Nuer) үгийн санд “овог” гэсэн үг (Evans Pritchard 1933–5:28) түүнчлэн Талленси (Talensi) хэлэнд “удам угсаа” эсвэл удам угсааг бүрэлдүүлж буй талууд гэсэн үг (Fortes 1949: 9–10) мөн Лугбара (Lugbara) хэлэнд “удам угсаа”, “тал” эсвэл “хэсэг” гэсэн үгс (Middleton 1965: 36) байдаггүй. Хэрэв овог, удам угсаа нь тухайн нийгмийг “бүтээн байгуулах үндсэн хэсгүүд” юм бол адаглаад овог, удам угсаа гэсэн нэр томьёо зайлшгүй байх хэрэгтэй. Купер “үнэндээ Нуер, Тив болон Талисчууд “жинхэнэ хуваагдалын ураг төрөл”-ийн тогтолцоотой гэж хэлж болохгүй юм” хэмээн бичжээ. Тэрээр “удам угсааны загвар нь антропологийн дүн шинжилгээ хийхэд ямар ч үнэ цэнэгүй... Нэгдүгээрт, уг загвар нь хүмүүс өөрийгөө тодорхойлон хэлж байдаг орон нутгийн загвартай огт биш. Хоёрдугаарт ураг төрлийн хэлхээ холбоо бүхий давтагдсан бүлэг хүмүүс улс төр эсвэл эдийн засгийн чухал үйл ажиллагааг тухайлан гүйцэтгэж ирсэн ямар нэгэн нийгэм байхгүй” хэмээн дүгнэсэн байна.          

Бэлчээрийн мал аж ахуй бүхий нүүдэлчдийн нийгэм нь жишиг төрөл болох нь

Хуваагдалын ураг төрлийн тогтолцоо нь ихээхэн сэтгэл булаам загвар бөгөөд түүний нөлөө өнөөг хүртэл байж л байна. Учир нь уг загвар нь “төр үгүй нийгэм”-ийг төсөөлөн бодоход ихээхэн таардаг билээ. Иймээс “нүүдэлчдийн нийгэм”-ийг тайлбарлахад уг загвар нэн тохиромжтой хэмээн үзсэн байна. Учир нь “нүүдэлчдийн нийгэм” нь тухайлсан газар нутагт тулгуурласан төрт нийгэм бус бөгөөд “хуваагдмал эсрэг байдал” (‘segmentary opposition’) нь тухайн нийгэм хэрхэн зохион байгуулагдаж улс төрийн бүлгийг үүсгэж буйг харуулж чадах боломжит загвар байсанд оршино. Бедоуин Арабчуудыг (Bedouin Arabs) судалсан судалгаагаар уг хуваагдалын загвар нь тэдгээр нийгмийг ойлгоход бүрэн дүүрэн биш юм гэхэд ямартаа ч тус дэмтэй мэт харагдаж байлаа. Энэхүү амжилтанд өөр нэгэн учир шалтгаан ч байлаа. Эванс Причард  “Робертсон Смитийн (Robertson Smith) бичвэрийг уншсанаар Нилотик Нуерчүүдийн (Nilotoc Nuer) ураг төрөл, улс төрийн тогтолцоо анх удаа надад илүү тодорхой боллоо” (Evans Pritchard 1938: 123, cited Dresch 1988: 63)  хэмээн хэлжээ. Робертсон Смит нь эртний Арабын нийгмийн бүтцийг тогтоох оролдлого хийсэн түүхч юм. Тэрээр эцгийн талыг дагасан удам угсаа нь тухайн нийгэм хийгээд улс төрийн бүлгийг тодорхойлох бөгөөд тухайн бүлгэм нь удам угсааны хуваагдмал байдлаар холбогдож байна хэмээн үзсэн. Улмаар уг удам угсааны хуваагдмал байдал нь дараа үеийн томоохон нийгэм, улс төрийн нэгдэлүүдийг үүсгэх зарчим болсон гэж мэтгэжээ. Смит мөн цусан өшөө хонзон нь тус тусын ураг төрлийн бүлгүүдийг нэгтгэх болон хуваах үүрэгтэй хэмээн тэмдэглэсэн.       
Эванс Причард урьд байсан загварт өөрийн этнографийг тохируулах оролдлого хийсэн байдаг. Дрешч Смитийн тодорхойлсон Арабын удам угсааны бүлгүүд нь VIII зууны дунд үед өрнүүлсэн улс төрийн төслийн бүтээгдэхүүн юм (Dresch 1988: 53) гэж тэмдэглэжээ. Смит (1885: 5–6) бичихдээ:

Энэхүү удам угсааны тогтолцоог улмаар хөгжүүлсэн нь магадгүй (Caliph Omar) Халиф Умар I-ийн зүгээс буруу номтноос хураан авсан эд хөрөнгийг бишрэн шүтэгчидэд хувиарлан тараах тэтгэмж,  шан хөлсийг хянах бүртгэлийн системтэй холбоотой байж магад (Dresch 1988: 53) хэмээн бичсэн.

Энэ нь төрийн зүгээс хэн ямар эрх мэдэлтэй байхыг тогтоосон систем байсан бөгөөд эдүгээ удам угсааны зарчимыг ашиглан зохион байгуулагдсан гэж Пол Дрешч тэмдэглэсэн. Төргүй” нийгмийн жишиг хэлбэр болгон үзэж байсан удам угсааны тогтолцоо нь өсөн дэвжиж буй төрийн бүтээгдэхүүн байсан” (Dresch 1988: 53) ажээ.  Иймийн тул эртний Грек, Хятад, Манж болон Солонгосын жишээн дээр үзэхэд нэгэн үе язгуурын “уламжлалт” улс төрийн хэлбэр хэмээн тооцогдож байсан ураг төрлийн бүтэц нь тухайн түүхийн нөхцөлт тохиолдолын бүтээгдэхүүн болох нь харагдаж байгаа бөгөөд
өргөжин тэлж буй төртэй уялдаа холбоотой байна.

Үндэсний популист үзлийн дагуу нийгмийг хэрхэн үздэг болох

Миний томьёолон хэлж буй үндэсний популист (national populist) үзэл нь үлэмжхэн нөлөөтэй. Мартин Томын (Martin Thoms) тэмдэглэснээр үндэстэн хэмээх ойлголт нь XIX зууны үед анхлан гарсан юм. Уг ойлголт гарахад V зуун болон VI зууны үед Ромын эзэнт гүрний баруун хэсгийг довтлон эзэлсэн Германы “tribes” овгийн талаархи мэтгэлцээн ихээхэн нөлөө үзүүлсэн байна. Үндэсний үзлийн онолын томоохон онолч Ренан 1882 онд илтгэсэн “Үндэстэн гэж юу вэ?” хэмээх алдарт илтгэлдээ “Чухамдаа Германы довтолгоо нь сүүлд үндэстэн оршин тогтнох үндэс суурь болох зарчмыг танилцуулсан” (Renan 1990 [1882]: 9)хэмээн тунхаглан зарласан байдаг. Ренаний үед буюу VIII зууны үеийн Францийн түүхч Комте де Монтлозиер (Comte de Montlosier) тэргүүтэн хүмүүсийн консерватив байр суурийн үүднээс үндэстэн гэдгийг захиран удирдагч нартай адилтган үзэж байсан бөгөөд нэн ялангуяа Германы довтолгооноос улбаалан гарсан язгууртаны удам судартай холбон үзэж байв.        
Францийн хувьсгалтай хамтад үүдэн гарсан үндэстэний талаархи популист үзэл санаагаар өдөөгдөн Романтизмийг баримтлагч түүхчид жишээ нь Тиерри (Tierrie) энэхүү хандлагыг няцаан Франц “үндэстэн” гэдэг нь уугуул оршин суугчид буюу  Галло-Ромчууд (Gallo-Roman)юм” (Thom 1990: 28) хэмээжээ. Ренаний үндэстний тухай онол нь хаант төрийг дэмжигчидийн үзэл бодлыг няцаан үндэстэн нь удирдан захирагчидаас бус харин иргэдээс тогтдог хэмээх популист үзлийг хөхөөн дэмжих иргэний сэхээтнүүдийн хариу үйлдэлийн нэгэн хэсэг байсан. Уг уламжлал нь Фюстель де Куланж (Fustel de Coulanges) болон түүний шавь Эмиль Дюркгеймийн (Emile Durkheim) бүтээл туурвилд үргэлжлэн хадгалагдсан байдаг. XX зууны нийгмийн шинжлэх ухаанд бүрэлдэн тогтсон үндэстэн болон нийгмийн тухай ойлголт нь энэхүү популист улс төр “эртний режим”-ийг ялан давсан болохыг харуулдаг.
“Бусад” буюу язгууртан бус овог аймгийг хайн олох хүсэл зорилго нийгмийн шинжлэх ухаан бүрэлдэн тогтох үеэс гүн гүнзгий баттай суурьтай болсон байв. Ренаний үндэсний үзлийн тухай үзэл санааг нэн ялангуяа эв санааны нэгдэл болон нийтийн ухамсарын талыг нь Дюркгейм уламтай тодруулан, чухалчлан судалсан. Ренаний үндэстэний тухай ойлголт нь Дюркгеймийн зохиол бүтээлд үлэмж нөлөөлөн, түүнийг нь Дюркгейм олон ялгаатай хүмүүсийн тухай тайлан тайлбарлах ерөнхий онол болгон хэрэглэсэнг бид мэднэ. Ренан “Үндэстэн гэдэг нь үлэмж хэмжээний эв санааны нэгдэл” (1990[1882]: 19), төдийгүй “хүмүүсийн олонлог байдал нь ёс суртахууны ухамсар буюу бидний нэрлэдэгээр үндэстэнг үүсгэдэг” хэмээн бичжээ (Renan 1990: 20). Үүнтэй адилаар Дюркгейм “нэгэн адил нийгмийн ердийн иргэд бүгдэд нийтлэг итгэл үнэмшил, ухамсар нь нийтийн буюу олны ухамсарыг төлөвшүүлдэг” (Durkheim 1964 [1893]: 79) хэмээн бичсэн байна.
Үндэстэний адилаар нийгэм нь өөрийн нийтлэг соёл, уламжлалтай нийт “хүмүүс” хэмээн үзсээр иржээ. Энэ популист хийсвэрлэхүйн үүднээс хүмүүсийн олонлог цогцос гэдэг нь захиран удирдагчидын харьяат байхаас гадна тэдгээр хүмүүс нь зайлшгүй нийгэм хийгээд соёлын нэгдмэл нийтлэг байдлыг бий болгоно хэмээн үзсэн. Энэхүү үзэл нь язгуур ардын элдэв төрлийн судалгаа үүсэн гарахад нөлөөлсөн юм. Социологи нэн ялангуяа этнологийн ухаанд соёл, нийгмийг олон нийтийн хүрээнд авч үзэх болсон нь популист хэлбэрээр харах хандлага тул энэ нь өмнөх үеийн хаант төрийг дэмжигч түүхчидээс нэн ялгардаг.   
Харин Хобсбаумын (Hobsbawm 1990) хувьд нэгэн гарал угсаатай хэмээх (shared kinship) ойлголт нь популист үндэсний улс төрд олныг нийтээр дайчлан хөдөлгөх шинэ үзэл бодлын нэгэн чухал хэсэг болсон хэмээн үзжээ. Нэгэн гэр бүлийн, ахан дүүсийн барилдлага нь үндэстний “гэр бүл” хэмээх ойлголтын “бүл хэсэг” болон тусаж зонхилох сэдэв болсон байна. Энэхүү түүхийн хийсвэрлэхүй дор аймаг хэмээх нь анхдагч үндэстний бүлэг бөгөөд (ard tumen)-ийн (volk) унаган нэгж эс бөгөөс дэд нэгж юм. 

Язгуурын үндэстэний тухай хийсвэрлэхүй

Нэжгээд судалгаагаар Франк эсвэл Саксончууд зэрэг “аймгууд” (tribes) нь өргөн хүрээг хамарсан ихэнхи тохиолдолд их, бага язгууртанууд тэдгээрийн албатуудыг оруулсан гарал үүсэл ондоо хүмүүсийн олонлогыг багтаах улс төрийн төсөл болохыг  судлан гаргасан байна (Yorke 1990). Энэ талаар популист түүхчид ч тэмдэглэсэн байдаг. Гэвч хуучин загварыг халан солих нь үгүй тул, тэдгээр түүхчид өөрийн үзэл бодлыг дахин давтахаас өөр аргагүй болсон. Ард түмэн хэмээх ухагдахууныг тодорхойлоход учрах бэрхшээлийг Волфрам (Wolfram) “Францын хувьсгалын үед үүсэн гарсан үндэстэн хэмээх ойлголтоос гажсан нэр томьёог бид зохиох ямар ч арга байхгүй” (Wolfram 1988: 5) хэмээн хэлсэн байдаг. Өөр нэгэн бэрхшээлтэй зүйл бол “аймаг” гэдэг нь хараахан иргэншээгүй нийгэм юм гэсэн колончилолын үеийн ойлголт нөлөөтэй байгаад юм. 
“Овог аймгийн тогтолцоотой нийгэм” (tribal society) хэмээх ойлголт нь Грек, Ромын сонгодог бичлэг дэх “бүдүүлэгчүүд”-ийн тухай бичвэрийн нөлөө тусгалд орон түүнээс их зүйл авсан нь харагддаг. Чухамдаа тэдгээр түүхийн бичвэрүүд нь нэг талаар колончилолын үеийн “овог аймаг” (tribe/clan) гэсэн ойлголтонд колончилогдсон юм. Энэ нь нэр томьёог орчуулсан байдлаас илэрхий харагдана. Герман болон Галлчуудын тухай Ромын гол эх сурвалжуудад жишээ нь Тацит (Tacitus), Цезар (Ceasar) нарын бичвэрт Галл болон бусад Европийн төрийг сивитас (civitas) хэмээн нэрлэж байсан бөгөөд энэхүү үгийг бүдүүлэг бус харьяатад хэрэглэн орчуулахдаа “төр” гэх бөгөөд харин Галл эсвэл Германчуудад хэрэглэхдээ “овог аймаг” (tribal) хэмээн орчуулж байжээ (Rives 1999: 153). Германы “овог аймаг” нь нэг удам угсаатай бүлэг, бүлэг хамаатан саднуудаас тогтсон бус харин язгууртануудын улс төрийн тойрон бараа бологчид байсан юм. Тухайн цаг үед бүхий л төрлийн хүмүүс Германчуудийн улс төрийн нэгдэлд шинээр элсэн орж байсан. Ихэнхи тохиолдолд Ромын харьяатууд шинэ эзнийг хуучин эзнээс илүүтэй үзэж байв. “Ромын доод ангийн хүмүүс III зуунаас эхлэн “Готууд болохыг” хүсэж байсан”. Иймээс Ромын үеийн бусад “овог аймгийн” нийгмүүд ч XIX, XX зууны ураг төрлийн нийгмийн тухай бодол санаатай адилхан байх албагүй юм. 
Америкийн нөлөө бүхий антропологч Маршал Сахлин (Marshal Sahlins) өөрийн хожим туурвисан бүтээлдээ Тацитын үеийн Германчуудыг Фижи [Fiji] болон Зулучуудтай харьцуулан үзэхэд ураг төрөл дээр тулгуурласан загвар тохирохгүй байгааг (Sahlins 1983: 520-521) тэмдэглэжээ. Тэрээр  тэдгээр нийгмүүдийг “баатарлаг нийгэм” хэмээх Чадвикийн (Chadwick) 1926 онд ашигласан нэр томьёог даган баатарлаг удирдан захирагчидын тухай хүүрнэн өгүүлэх нийгмийн дээд ангийн тухай түүхийг, түүхийн ухаанд сүүлийн үед голлох хандлага болсон ард түмний амьдралыг судлан өгүүлэх түүхтэй харьцуулан үзсэн байдаг. Баатарлаг түүх нь нийгмийн гол зонхилох харилцааг тухайн захиран удирдагч хувь хүнээр төлөөлүүлэн гаргадаг соёлын ерөнхий практик юм хэмээн Сахлин тэмдэглэжээ. Иймээс Полинезия (Polynesia), Африкийн Нгуни (African Nguni) нар болон орчин үежилтээс өмнөх Европийн “баатарлаг нийгэмүүд”-ийн нийгмийн тогтолцоо нь “дээрээс доош” чиглэлтэй байснаас бус “доороос дээш” чиглэлгүй байжээ хэмээн Сахлин тодорхойлжээ.

Дюркгеймийн механик (буюу ураг төрөл дээр үндэслэсэн эв нэгдэл) болон органик (буюу төрт нийгмийн үеийн эв нэгдэл) нэгдэлээс гадна “шатласан эв нэгдэл” хэмээх ойлголт байх нь зүйтэй. Баатарлаг нийгмүүдэд дэд бүлгийн хүмүүс хоорондоо ураг төрлийн хувьд нэгэн байх механик нэгдэл болон бие биенээ орлон нөхөж байдаг органик эв нэгдэлтэй байхаас гадна нэгэн удирдагчидад дагаар орсоноороо хоорондоо эв нэгдэлтэй байдаг. Шатласан эв нэгдэлтэй байгаа тул бидний мэддэг овог аймгаар байх тухай ойлголт чухал биш. Учир нь хоорондоо нийтлэг нэгдэлтэй байх нь бусдаас содон онцгой соёлын шинж төрхөөр  бус харин тухайн удирдагч, хаанд харьяалагдах байдлаар тодорхойлогдоноЕвропийн баатарлаг нийгмийн үед “үндэсний”  ухамсар эс бөгөөс сонирхол гэсэн ойлголт байгаагүй харин төрийг “хувь хүний эд хөрөнгийн чинээ” (1926: 336) үзэж байсан хэмээн Чадвик тэмдэглэжээ. Мөн Баруун Европийг эс тооцвол Энэтхэг-Европийн институцийн сонгодог үгсийн санд нийгэм гэсэн нэр томьёо байхгүй болохыг Бенвенистэ (Benveinste) ажиглажээ. Харин уг санааг өөр хэлбэрээр илэрхийлж байсан байна. Хааны засаглал (realm [royaume]) гэсэн нэрийн дор энэхүү санааг ойлгож байв. Нийгмийн хязгаар гэдэг нь тухайлсан эрх мэдэл буюу хааны эрх мэдэлтэй давхцаж байсан” (1969 vol. 2: 9) (Sahlins 1983: 522).

“Шаталсан эв нэгдэл” хэмээх нь Дюркгеймийн нэгдэлийн тухай ойлголттой адил үндэсний нэгдлийн тухай популист үзэлтэй уялдан холбогдсон нэгэн төрлийн нийгмийг эвцэлдүүлэн баригч цавуу адилын ойлголт юм. Шака Зулучууд (Shaka Zulu) эсвэл Аларих Готчуудын (Alaric the Goth) нэгэн харьяатууд нөгөө бүлэг харьяат хүмүүстэй нэгдэлтэй байсан эсэхийг бид мэдэхгүй бас байсан эсэхийг төсөөлөх ч хэрэггүй. Үндэсний үзэл их нөлөөтэй байсан цаг үед гарсан нийгмийн нэр томьёонуудад тулгуурлан эзэнт гүрэн/хаант засаглалыг ойлгоход бэрхшээлтэй хэмээн Андерсон (1983) үзжээ.

Эдүгээ ихэнхи хүмүүст эзэнт гүрэн/хаант засаглал нь төсөөлж болох ганц “улс төрийн” систем байсан хэмээн харагддаг. “Жинхэнэ” хаант засаглалын улс төр нь орчин үеийн улс төрийн амьдралд байх ойлголтуудаас үнэндээ өөр байсан. Хааны засаглал нь өндөр дээд төвтэй холбогдон байдаг. Тэдгээрийн хууль ёсны байдал нь дээд тэнгэрээс эрхшээсэн байхаас бус нийтийн дундаас буюу иргэн бус харьяат албатаас гарах нь үгүй билээ.      
 
Нийгэм нь Лийчийн (Leach) тэмдэглэсэнчилэн улс төрийн нэгж бөгөөд чухам үнэндээ удирдан захирагчийн бүтээгдэхүүн болохоос нийтлэг соёлийн бүтээгдэхүүн биш (Leach 1982: 41)  болох нь тодорхой. Хүмүүс хамтын нийтлэг соёлоор холбогдон нийгмийн нэгжид амьдарна гэсэн үзэл нь нэлээн сүүлийн үеийн үзэл бодол юм хэмээн Геллнер (Gellner 1983(b): 55) хэлжээ. “Олонлог соёлтой нийгэм урьд ихээхэн амжилттай байсан. Заримдаа соёлын олонлог байдал дутагдах үед зориудаар соёлын олонлог байдлыг бүтээн гаргаж байсан.” Антропологийн нийгмийн улс төрийн конструкци нь ихэнхидээ сонгодог этнологийн уламжлалд суурилсан байдаг. Сонгодог этнологийн судалгаанд соёлын болон нийгмийг их бага ямар нэгэн хэмжээгээр нэгэн төрлийн (homogenous) хэмээн үзэж  ард түмнийг соёлын хувьд нэгэн цөм бүлэг хэмээн үзэх хандлагатай байсан. Энэ нь үндэсний популист улс төрийн эрэмбэ дараалалын тухай үзэл санаатай төстэй харагдаж байна. Уг үзэл санааны дагуу бол “ард түмэн” өөрсдийгөө бусад “ард түмнээс” тусдаа болохыг сэтгэж өөрсдийн үндэсний (эсвэл овог аймгийн) удирдагчаа бий болгож, төрүүлсэн гаргадаг аж. Ингэснээр тухайн удирдагч нь хүн бүрийн төлөөлөл болон сонирхолыг төлөөлнө хэмээн үзсэн юм. Эзэнт улс/хаант улсын үед захиран удирдагчид ард түмнийг бүтээн туурвиж харин язгууртаны удам угсааг албан тушаал, эрх мэдэл болон эд хөрөнгөтэй хүмүүс үүсгэсэн байдаг. Би төрийн олон хэлбэр загварыг энд илүү дэлгэрэнгүй өгүүлэхгүй харин зарим төрлийг жишээ болгон авна. 

Ураг төрөл дээр тулгуурласан нийгмээс хүчний харилцаанд

Турк дэхь Оттоманий үлдэгдэлийн тухай судалсан Меекерийн (Meeker) судалгаа нь зонхилох сонгодог онолоос улбаалан гарч буй бэрхшээлийг тодруулан гаргасан жишээ болох юм. Уг судалгаа нь зөвхөн хэрхэн удам угсаа залгамжилсан дээд давхаргын элитүүд төрийн хүчний тулгуур болж байсныг харуулсанаас гадна ураг төрөл дээр тулгуурласан нийгмийн тухай антропологийн ойлголт нь танил бус нийгмийг судлан мэдэхэд хэрхэн алдаа гажуудлын үүсвэр болж байгааг үзүүлж байна. 2002 онд бичсэн A Nation of Empire хэмээх номондоо Меекер 1960 онд Трабзон (Trabizon) хэмээх бүс нутагт судалгаа хийж байх үедээ тухайн бүс нутагт Сэлимоглу (Selimoglu) болон Мурадоглу (Muradoglu) хэмээх орон нутгийн эртний хоёр гэр бүлийнхэн хүчтэй нөлөөтэй болохыг танин мэдсэн тухайгаа тайлбарлан бичжээ. Антропологийн онолд тулгуурлан тэрээр тухайн бүс нутаг дахь нийгмийг эцгийн удам угсаан дээр тулгуурласан “овгийн нийгэм” юм гэсэн дүгнэлтийг гаргасан. Хэдийгээр ийнхүү дүн шинжилгээ хийсэн боловч уг дүгнэлт нь эргэлзээтэй байв. Учир нь тухайн бүс нутагт овгийн гишүүд хуран цуглардаг хурал чуулган гэж байсангүй мөн тэдгээрийн нийтийн эд хөрөнгө ч гэж байхгүй байв. Үүний дээр бие биений өмнө хүлээсэн үүрэг эсвэл тодорхой гэр бүл болох тухайх хорио цээр ч байхгүй байсан. Меекерийн “овог” хэмээн нэрлэсэн хүмүүс нь өөрсдийгөө нэг өвөг дээдсээс гаралтай хэмээн хэлэхээс өөр зүйлгүй толгойлогч, тэргүүн үгүй бүлэг хүмүүс байсан болохоос бус нийтээр хамтран ажилладаг бүлэг бус байв.  Меекер бичихдээ:

Тухайн дүүргийн олон нийтийн амьдралд Сэлимоглу болон Мурадоглу яагаад нөлөөтэй  байгааг би олж чадахгүй байсан... Би антропологийн дахин конструкц хийх аргыг хэрэглэсэн. Эдүгээнх эцгийн удам угсааг дагасан хүмүүс нь зайлшгүй хуучин оршин тогтнож байсан илүү удам угсааны тогтолцоотой, институцийн хэлбэртэй, овгийн нийгмийн сулхан тусгал юм. Эрт цагт төв засгийн газрын хүч сул эсвэл огт байхгүй байх үед зүүн эргийн дүүргүүдэд овгийн нийгэм оршин тогтнож байсан байна. Уг нийгмийн сүүдэр тусгал нь эдүгээ хүртэл төр үндэстэний (nationstate) институцтэй тэмцэлдэн байх аж. Ураг төрөл дээр тулгуурласан нийгэм нь төрт нийгмээс тусдаа хэмээн үзэж байсан нь миний том алдаа байсан. Иймэрхүү түүхийн судалгаа хийснээр чухам юуг нь буруу ойлгосон болохыг нэн даруйд нь гаргаж ирнэ хэмээн хэн нэгэн бодож болох юм. Харин ч эсрэгээр түүхийн эх сурвалжуудыг үзэх тусам миний алдаа лавширсан” (Meeker 2002: 29) хэмээжээ.     

Овгийн ахлагч хэмээн үзсэн хүмүүсийн тухай илүүтэй авч үзэх тусам Меекер төд удалгүй өөрийн дээрхи үзэл санааг дахин харж эхэлсэн. Меекер ага хэмээх цол бүхий орон нутгийн “нутаг нугийн эзэд” (‘valley lords’)-ийн тухай хөндөн бичсэн байдаг. Тэдгээр ага нар нь саяханыг хүртэл цайз хамгаалалтай орд харштай байсан, төрийн тогтолцоонд байр суурь эзэлсэн орон нутгийн дээд ангийн элитүүд байсан бөгөөд тэд нар өөрсдийн удам угсааг залгамжлуулах боломжтой хүмүүс байжээ хэмээн Меекер дүгнэлт хийжээ. “Тийм учир шалтгаанаар хэн нэгний үр сад хэмээн өөрийгөө зарлан тунхаглах нь эзэнт гүрний үед байр суурьтай байсан хүний удам гэдгээ зарлаж байгаа хэрэг юм... Ага нар томоохон овгийг үүсгэсэн, харин том овгууд хэзээ ч ага нарыг төрүүлэн гаргаагүй. Өөрийн судалгааны тэмдэглэлээ эргэн харахуйд миний мэдэх томоохон гэр бүлийн өвөг дээдэс нь төрийн ямар нэгэн албан тушаалтай байсан болохыг би нээж мэдсэн” (Meeker 2002: 36) хэмээн бичсэн байна.
Төртэй барьцалдан байх “овгийн нийгэм” бус харин төрийн эрх мэдэл хүчээр бүрэлдэн тогтсон өөр нэгэн нийгмийг Меекер харж байв. “Ага нар, орд харш, овог болон бүлгүүд нь орон нутгийн ураг төрлийн систем дээр тулгуурлан гараагүй. Тэдгээр нь харин эзэнт гүрний цэрэг, засаг захиргааны тогтолцооны тэлэлт байсан. “Овог” гэдэг нь өөрийн бүрэн дүүрэн орон нутгийн тогтолцоо гэсэн утга санааг гаргаж буй тул би “овог” хэмээх нэр томьёо хэрэглэхээ орхиж байна” хэмээн тэр бичжээ. Орон нутгийн дээд давхаргын элитүүд нь төв захиргааны захирагчид “төрийн эсрэг зогсох овгийн нийгмээс илүүтэй аюултай байсан боловч мөнхүү тэдгээр орон нутгийн элитүүд нь төрийн тогтолцоонд хамаарах нийгмийн бүрдэл байсан тул тэр чинээгээр басхүү тустай байсан” (Ibid 2002: 43)
           
Өөрийн дүгнэлтийг хураангуйлваас: орон нутгийн эвслийн дэмжлэгийг авсан орон нутгийн элитүүд төвлөрсөн засгийн газрын дээд албан тушаалтануудын гүйцэтгэж чадах бүхий л үйл ажиллагааг хийж чадах чадвартай... учир нь зохистой эзэнт гүрний систем гүйцэтгэж чадах үйлийг хийх чадвартай байсанд оршино. Жишээ нь хувь хүмүүсийн холбоонд тулгуурлан өөрийн удам угсааны бүрэн эрх мэдлийг хэрэгжүүлэх... Үр дүнд нь төрийн системийн төвлөрлийг задласан... (Meeker 2002: 11)

Төргүй нийгэм эсвэл төрт нийгмийн өмнөх нийгэм гэхээс илүүтэй  тэдгээр оршин тогтнож байсан ураг төрлийн бүлэг хүмүүс нь орон нутгийн төрийн үйл ажиллагааны бүтээгдэхүүн байсан юм. Кластресийг (Clastres) дурьдан Меекер (2002: 37) “төрийн эсрэг нийгэм бус харин төрийн доторхи нийгмийн тухай онол” хэрэгтэй байгааг тэмдэглэжээ.
Энэ үзэл санаа нь Монголын түүхтэй ихээхэн адилхан байгаа юм. Монголын түүхэнд орон нутгийн язгууртанууд хүчтэй төвлөрсөн төрийн тогтолцоонд нэгдэн орсон эс орсоноос үл хамааран эрх мэдлийн хэрэгжилтийг орон нутагт явуулж байсан. Тэнд төр бий болох улс төрийн бүх харилцаа байсан. Нийгмийн ухааны онолоос зөрөн захиргааны төвлөрөлт үгүйгээр энэ бүхэн боломжтой байжээ. 

Төвлөрөл үгүй язгууртан

Төвлөрөл үгүй язгууртаны талаар баримт жишээг бид холоос хайх шаардлагагүй, ойрхоны түүхийн жишээ баримтаас бид харж болно. “Овог аймгийн хууль цааз” хэмээн тодорхойлогдох Монгол Ойрадын цаазыг бид мэднэ. Евро-Азийн тал нутгийн томоохон язгууртанууд 1640 онд нэгэн шинэ төрийг байгуулсан юм. Энэхүү улс төрийн нэгдлийг үүсгэн байгуулагчид нь өөрсдөө нэн тодорхойгоор “төр” хэмээн тодорхойлсон байдаг. Уг улс төрийн нэгдлийг Веберийн (Weber) жишиг засаг захиргааны төрийн загвараар харах юм бол төр биш юм. Учир нь уг улс төрийн нэгдэлд өөрийн хууль, албан татвар, цэрэг татлага болон харьяат албад байсан боловч нийслэл хот, төв болон хамгийг захирагч хэн нэгэн байсангүй. Өрнө тийш 3,000 километр сунасан Халимагийн хаант улсын нутгийг оруулсан газар нутаг нь хоорондоо газар нутгын хувьд шууд холбогдохгүй байв. Бусдаас эс хамаарах язгууртануудын байгуулсан уг улс төрийн нэгдэл нь нийтээр даган мөрдөх өөрийн хууль цаазтай, олноор хүлээн зөвшөөрсөн язгууртаны нийгмийн эрэмбэ дараалалтай тархмал, тэргүүн үгүй төр байжээ. 
XIX зууны үеийн нийгмийн шинжлэх ухааны үүднээс төрд байх гол, гол шинж төрхүүд уг төрд байсан байна. Үүнд нийтээр даган мөрдөх хууль цааз, улс төрийн байгууллагын шаталсан захиргаа, эрэмбэ дараалал, байгалийн ашигт малтмал болон харьяат албадыг өмчлөн эзэмших хууль ёсны эрх орох юм. Энэхүү дүрэм журам нь нийгмийн бүхий л амьдралд нэвчин орж бүр хувь хүний биеэ авч явах байдалд хүртэл хамаарч байсан байна. Хулгайчийн талаар эс мэдүүлсэн, шүүхийн төлбөр эс төлөх, түшмэл бус байж түшмэл болон аяглах, нийгмийн шатлалын хувьд өөрөөс дээгүүр хүнийг доромжлох болон айл гэрийн галд зохисгүй байдлаар мод нэмэх зэрэгт торгууль ногдуулж байжээ. Уг дүрэм журамд бас өөр дэв зэрэгтэй хүмүүсийн өгөх инж, хийх хуримын цар хэмжээ, охидын гэрлэж болох нас, дөчин өрхтэй засаг захиргааны нэгжид жилдээ хэдэн удаа гэрлэлт хийж болох зэргийг тодорхойлон заасан байдаг.
Тогтоосон хууль цааз, дүрэм журам нь хэний эрхшээл засаглалыг  төлөөлж байсан нь бүрэн дүүрэн тодорхой биш боловч ямартаа ч Манжуурын талаас Волга мөрөн хүртэлх газар нутаг нь түүнийг эрхшээх тал нутгийн язгууртануудын нийтийн бүрэн эрх мэдэлд байсан юм. 18-р заалтанд “Эзэдийн засаг захиргаа, хууль дүрэм журмын төлөө албан тушаалтан хэн нэгнийг залхаан цээрлүүлсэн, бүр амийг гартал нь шийтгэсэн байсан ч гэм буруу хүлээхгүй” хэмээн заасан байна. Засаглагч нарыг эзэд хэмээн нэрлэх бөгөөд тэдгээр нь өөрсдийн багахан ванлигыг захирч байв. Тэдгээр эзэд нь албан татвар ногдуулж, албан тушаалтануудыг томилон цэргийн алба ногдуулж байлаа. Манж Чин улсын захиргаанд Монгол улс нэгдэн орсон үед тэдгээр ванлигууд нь хошууны засаг захиргааны нэгж болсон бөгөөд 1911 онд Манж Чин улс задарсанаас хойш хошуу нь Монгол, Хятадын коммунист болон Японы засаг захиргаа дахин засаг захиргааны нэгжийн өөрчлөлт хийхийг хүртэл Ар, Өвөр Монголд байсаар байсан билээ.  

Дүгнэх нь

            Дүгнэлт хийхэд миний бодлоор нийгмийн шинжлэх ухаан нийгэм нь нийтийн соёлоор нэгдсэн нэгэн нэгдмэл зүйл юм гэсэн улс төрийн үзэл санааг өвлөн авсан байна. Уг нөлөө нь этнографийн болон антропологийн судалгааны “угсаатан” гэсэн судалгааны сэдвийг гаргаж ирэх эхлэл болжээ. Улмаар төрт болон төргүй нийгэм хийгээд тэдгээрийн хоорондын ялгааг тодорхойлон гаргаж төргүй нийгмийн овог аймаг нь үндэстэн гарахаас өмнөх нэгж байсан бөгөөд энэ нь төрийн засаг захиргааны оронд ураг төрлийн холбоон дээр тулгуурладаг байжээ хэмээх үзэл санааг бүрэлдүүлэн тогтоожээ.
            Харин олон тооны баримт нотолгоо наад захын нийт олноор мэдэх баримт жишээн дээр тулгуурлан харахад төрийн засаг захиргааны зүгээс улс төрийн нөлөө бүхий ураг төрлийн бүлэг хүмүүсийг үүсгэн төрүүлж улмаар төрт нийгмийн өмнөх нийгмийг бүрэлдүүлэн тогтоогч хэсгүүд хэмээн үздэг ураг төрлийн тогтолцоог хөгжүүлсэн байна.  Би ямар нэгэн улс төрийн нэгжийн тогтолцооны талаар судлан танин мэдэхээс өмнө Ренан, Дюркгейм болон Сахлин нарын томьёолон хэлж буй нийт нийгэмд тархан байх “эв нэгдэл” хэмээх ойлголтыг нэн даруйд хүлээн авалгүй чухамдаа тухайн нийгэмд ямар үзэл санаа илүүтэй чухал болохыг харгалзан үзэх нь чухал хэмээн бодож байна.   
            “Овог аймгийн” гэгдэх Евро-Азийн тал нутаг дахь нийгмийн тухай авч үзэхэд тухайн нийгмийн улс төрийн тогтолцоонд хууль ёсны захиран удирдах дээд давхаргын элит буюу язгууртан байхын тухайдад удам угсаа гэсэн үзэл санааг авч хэрэглэсэн байна.     “Ураг төрөл дээр тулгуурласан нийгэм” хэмээх мадагтай сонгодог онол нь бусад антропологийн бичвэрүүд  нэгэн адил төөрөгдөлд орох үүдийг нээжээ.  
        XX зуун мөн XIX зуунд дэлхийд зонхилох болсон миний томьёолон хэлж байгаа үндэсний популист үзэл бодол нь аливаа улс төрийн тогтолцооны гол шинж төрх нь угсаатан үндэстний нэгдэл хэмээн тунхаглалыг гаргасан байдаг. Харин Африк дахь “овог аймгийн” байдал дээр тулгуурлан Вали угсаатан хэмээх нь өнөө цагт яригдаж буй яриа болохоос бус цаг хугацаа хамаарахгүй “уламжлал”-ын тухай ойлголт биш юм.
            Миний дэвшүүлж буй санаа дараах асуултыг асуухад хүргэж буй юм. Хэрэв ураг төрөл нь “овог аймгийн” хэмээгдэх нийгмийн тогтолцоог үүсгээгүй юм бол ямар зүйл тухайн нийгмийн тогтолцоог үүдэн гаргасан юм бэ? Уг асуултын хариуг Евро-Азийн тал нутагт оршин тогтнож байсан нэжгээд нийгмийн жишээн дээр хариулахад тэдгээр нийгэм нь хэдийгээр төвлөрсөн засаг захиргаатай байгаагүй боловч олон талаараа төрт нийгэмтэй адил хүчний харилцааны дагуу зохион байгуулагдсан байжээ. Талын язгууртанууд улс төрийн элдэв байдалтай, төвлөрлөлтэй, өргөн цар хүрээг хамарсан засаг захиргааг байгуулж чадсан болохыг бид харж болно. Төвлөрсөн эзэнт гүрнээс эхлээд миний томьёолон хэлж буй “тэргүүнгүй төрийг” хүртэл байгуулж ирсэн байна. 
            Хэдийгээр их, бага зэргийн төвлөрлөлтэй улс төрийн засаглал хэмээн тодорхой тодорхойлж болох боловч төр тогтолцоотой болон төргүй нийгэм хэмээн ангилах нь утга үгүй юм. Төгсгөлд нь тэмдэглэхэд нэн нөлөөтэй ураг төрлийн загварт хөтлөгдөн бид язгууртаны бусад төрлийн засаглалыг харалгүй зөвхөн төвлөрсөн “төр” хэмээх нэгэн улс төрийн тогтолцоог харсаар байна.

Ном зүй:

Chadwick, H. 1926. The Heroic Age. Cambridge: Cambridge University Press.

Kuper, A. 1988. The invention of primitive society: Transformations of an illusion. London: Routledge.

Dardess, J. W. 1996. A Ming society: T ’ai-ho county, Kiangsi, fourteenth to seventeenth centuries. Berkeley: University of California Press.

Deuchler, M. 1992. The Confucian transformation of Korea: A study o f society and ideology. Cambridge, Mass.: Harvard University Press.

Dresch, P. 1988. Segmentation: Its roots in Arabia and its flowering elsewhere. Cultural Anthropology 3, no. 1: 50-67.

Durkheim, E. 1964 [1893]. The division of labor in society. New York: MacMillan.

Evans-Pritchard, E. 1933-1935. The Nuer: tribe and clan. Sudan Notes and Records 16: 1-53; 17: 51-57; 18: 37-87.

Evans Pritchard, E. 1938. Review o f G. W Murray's Sons of Ishmael. Africa 11, no. 1:123.

Fortes, M. 1949. The web of kinship among the Tallensi. Oxford: Oxford University Press.

Gellner, Ernest. 1983(b). Nations and nationalism. Oxford: Blackwell.

Gottlieb, A. 1992. Under the Kapok tree: Identity and difference in Beng thought. Bloomington: Indiana University Press.

Gough, K. 1971. Nuer kinship: A reexamination. In The translation of culture: Essays to E. E. Evans-Pritchard, ed. T. Beidelman. London: Tavistock.

Hobsbawm, E., and T. Ranger, eds. 1983. The invention of tradition. Cambridge: Cambridge University Press.

Jackson, M. 1989. Paths toward a clearing: Radical empiricism and ethnographical inquiry. Bloomington: Indiana University Press.

Leach, Edmond. 1982. Social anthropology. London: Fontana Press.

Maine, H. 1861. Ancient law: Its connection with the early history o f society and its relation to modern ideas. London: John Murray.

McKinnon, S. 2000. Domestic exceptions: Evans-Pritchard and the creation of Nuer patrilineality and equality. Cultural Anthropology 15, no. 1: 35-83.

Meeker, E. 2002. A nation of empire: The Ottoman legacy of Turkish modernity. Berkeley: University o f California Press.

Middleton, J. 1965. The Lugbara of Uganda. New York: Holt, Rineheart and Winston.

Ochir, T. A., and B. J. Serjee. 1998. Mongolchuudyn obgiin lavlakh [Directory of Mongolians’ obogs]. Ulaanbaatar: Mongolian Academy of Sciences.

Renan, E. 1990 [1882]. What is a nation? In Nation and Narration, ed. H. Bhabha, 8-22. London: Routledge.

Rives, J. 1999. Tacitus: Germania. Oxford: Clarendon Press.

Sahlins, M. 1983. Other times, other customs: The anthropology o f history. American Anthropologist 85: 517-543.

Southall, A.1988. The segmentary state in Africa and Asia. Comparative Studies in Society and History 30, no. r. 52-82.

Starr, C. 1961. The origins of Greek civilisation, 1100-650 b.c. London: Jonathan Cape.

Szonyi, M. 2002. Practicing kinship: Lineage and descent in late imperial China. Stanford, Calif.: Stanford University Press.

Thom, M. 1990. Tribes within nations: The ancient Germans and the history of modern France. In Nation and narration, ed. H. Bhabha, 23-43. London: Routledge.

Verdon, M. 1983. The Abutia Ewe of West Africa: A chiefdom that never was. Berlin: Mouton.

Wolfram, H. 1988. History of the Goths. Berkeley: University o f California Press.

Yorke, B. 1990. Kings and kingdoms of early Anglo-Saxon England. London: Routledge.


Thursday, April 2, 2015

АЛЬ СОЁЛ СУДЛАЛ ВЭ: ТАЛБАРАА ТОДОРХОЙЛОХ ШААРДЛАГА

ШИНЖЛЭХ УХААН ТЕХНОЛОГИЙН ИХ СУРГУУЛЬ
Хүмүүнлэгийн ухааны тэнхим
Г.Мөнх-Эрдэнэ

Хураангуй

Уг өгүүлэл нь Монгол Улсын их дээд сургуулиудад зааж буй соёл судлалын ухаан болон түүний судлагдахууны талаар товч өгүүлж буй болно. Бид уг өгүүллийн судалгааг хийх явцад өөр хоорондоо ялгаатай гурван “соёл судлал” байгааг тогтоосон юм. Бид өгүүллээрээ чухам аль соёл судлал Монгол Улсын их дээд сургуульд зааж буй соёл судлалтай ойр, төстэй вэ? гэсэн суурь шинжтэй асуултанд хариулахыг зорьж байгаа болно. Дээрх гурван “соёл судлал” нь нэгт, Хаант Оросоос эхлэн ЗХУ-д хөгжсөн культурология, хоёрт, АНУ-ын антропологич Лесли Вайтын (Leslie White) culturology хэмээх аливаа соёлыг судлах судалгааны нэгэн хандлага, гуравт, Англиас эхлэн дэлхийн бусад оронд өргөн тархсан cultural studies зэрэг болно. Харин судалгааны явцад Монгол Улсын их дээд сургуульд зааж буй соёл судлал нь культурология хэмээх ухаантай илүү төстэй байгаа төдийгүй зарим судлаачид түүнийг Лесли Вайтын culturology төдийгүй cultural studies-тай хольж хутган, андуу ташаа ойлгож буй нь тогтоогдсон болно.

Түлхүүр үг: Культурология, culturology, cultural studies, соёл судлал, Лесли Вайт

Удиртгал

Монгол Улсын хэмжээнд соёл судлалын ухаан бууриа засан хөгжиж чамгүй хугацааг өнгөрүүлжээ. Гэвч бидний ярьж, судалж, зааж буй соёл судлал яг ямар соёл судлал вэ? Онолын болоод арга зүйн эх сурвалж хаанаас вэ? Судлагдахуунаа харах өнцөг, судалгааны онцлог маань юу вэ? гэх мэт асуудал одоо ч хангалттай сайн тодорхойлогдоогүй байна. Нэн тэргүүнээ соёл хэмээх ойлголтыг судалдаг нийгэм-хүмүүнлэгийн ухаанууд болон соёл судлал хэмээх ухаан хоёрыг ялгаж ойлгох хэрэгтэй. Соёлыг судалдаг социологи, антропологи, урлаг судлал гэх мэт нийгэм, хүмүүнлэгийн ухаан цөөнгүй бий. Дээрх ухаанууд яг хэзээнээс соёл хэмээх ойлголтыг судлах болсныг хэлэхэд төвөгтэй. Мөн соёлыг судалж байсан энэ оролдого нь соёл судлалын үүсэл гэж хэлэхэд ч бэрхшээлтэй юм. Энэ бүх асуултаас үүдэн судалгаа хийж үзэхэд Монгол Улсын хэмжээнд гурван өөр төрлийн соёл судлал гэж ойлгож болмоор ухааны талаар ярилцаж, судалж, зааж, бичиж байна. Үүнд; нэгдүгээрт, Хаант Оросоос эхтэй, улмаар ЗХУ-д өнөө ОХУ-д хөгжиж буй культурология буюу бидний соёл судлал хэмээн орчуулж буй ухаан орно. Судлаачид ихэнх тохиолдолд культурология-г шинжлэх ухаан гэж орчуулж байна (Радугин 1999, Төмөрбаатар, Төмөрхуяг 2001, Гуревич 2004 болон Дорждагва 2010-ээс үзнэ үү). Хоёрдугаарт, АНУ-ын антропологич Лесли Вайтын (Leslie White) culturology хэмээх аливаа соёлыг судлах тухай номлосон антропологийн судалгааны нэгэн хандлага, онол орно. Түүний 1949 онд хэвлүүлсэн Соёлын Шинжлэх Ухаан: Хүмүүний болон Соёл иргэншлийн судалгаа (The Science of Culture: A Study of Man and Civilization) бүтээлийг уншиж үзэхэд тэрбээр ямар нэгэн соёл судлалын шинжлэх ухааны бий болгож, үндэслэж байна гэж дурдаагүй байгаа юм. Түүнийхээр culturology гэх нэршил нь соёлыг судалж болох антропологийн ухааны нэг төрлийн арга зүй, онол хандлага байсан (илүү дэлгэрэнгүйг White 1949-оос харна уу) байна. Гуравдугаарт, Англид үүсэн улмаар дэлхийн бусад улсуудад өргөн тархсан cultural studies болно. Уг ухааны үүслийг 1964 онд Английн Бирминхамын Их Сургууль (University of Birmingham) дээр Орчин үеийн соёлын судалгааны төв (Center for Contemporary Cultural Studies) байгуулагдсан үеэс тоолдог. Сүүлийн үед зарим судлаачид өөрсдийн мэргэжил, судалгааныхаа чиглэлийг англи хэлрүү орчуулахдаа culturology гэхээс гадна уг нэршлийг ашиглах явдал түгээмэл боллоо. 
Дээрх ухаанууд нь үүсэл түүх, онол, арга зүй, судлагдахуун, асуудлыг олж харах өнцөг гэх мэт олон зүйлээрээ хоорондоо илт ялгаатайг хангалттай ялгаж салгаж ойлгож байгаа гэсэн баримт бидэнд хараахан олдсонгүй. Их дээд сургуулиудын сургалтын хөтөлбөр болон судлаачдын судалгааны агуулга Оросын культурология-тай харьцангуй адил байгаа мөртлөө cultural studies хэмээх өөр ухааны нэршлийг ч ашиглаж байна. Мөн үүсэл гарлын хувьд хоорондоо холбоогүй АНУ-ын антропологич Лесли Вайтын (Leslie White) culturology хэмээх аливаа соёлыг судлах судалгааны чиг хандлагыг Оросын культурология-ийн үүсэл болсон зүйл мэт, шинжлэх ухааны суурийг тавьсан үндэс гэж үзэж байгаа нь ч харагдана (дэлгэрүүлж Төмөрбаатар, Төмөрхуяг 2001, Гуревич 2004 болон Дорждагва 2010-ээс харна уу). Бидэнд байгаа дээрх гурван соёл судлалын алийг нь бид их дээд сургуулийн оюутнуудад зааж байна вэ? Аль чиглэлийн судалгааг бид хийж байна вэ? Чухам аль чиглэлийг баривал дэлхийн жишигт илүү ойртох вэ? гэсэн асуултанд хариулах үүднээс уг өгүүллийг бичлээ. Тус өгүүлэлд энэ ухаан нь сайн, энэ нь муу гэх юм уу эсвэл энэ нь зөв, энэ нь буруу гэсэн нийгмийн хувьслын онолын арга зүйг баримтлан аливаа зүйлд “шүүгч, заагчийн” үүднээс хандахаасаа илүү бодит байдал ямар байна вэ? Алдаа дутагдал юу байна вэ? Гарц юу байж болох вэ? гэсэн дүрслэх, тайлбарлах (interpretation) арга зүйг баримталж байгаа болно. Дээр дурдсан гурван соёл судлалыг тус тусад нь доор тайлбарлавал:        

            Соёл судлал буюу kультурология

Культурология буюу манай зарим эрдэмтний соёл судлал хэмээн орчуулсан энэ ухаан нь соёлын олон янз байдал болон хэлбэр, үүргийг нь судалдаг. Ийн судлахдаа философи, түүх, социологи, уран зохиол болон урлаг судлалаас өөр, ялгаатай хандлагаар судлах зорилготой, соёлыг Германы сонгодог философичдын адил нэгдмэл организм гэж үзэж (Berry болон Epstein 1999: 15) байв. Хаант Орос болон ЗХУ-ын үед өрнөн түгэж байсан эл ухааны хөгжилд “Н.А.Данилевский (1822-1885), Н.А.Бердяев (1874-1948), А.Лосев, түүнчлэн Д.С.Лихачев,  М.Бахтинь А.Мень, С.С.Аверинцев, Ю.М.Лотман, Э.Ю.Соловьев ... нарын зохиол бүтээл гол суурь” (Радугин 1999: 18-19) эзэлдэг аж. Николай Данилевскийн үзэж байсанаар соёл нь нэгдүгээрт шашин, хоёрдугаарт улс төр, гуравдугаарт нийгэм-эдийн засаг, дөрөвдүгээрт соёл (урлаг, шинжлэх ухаан, технологи) гэсэн дөрвөн хэсгийг багтаасан ойлголт (Berry болон Epstein 1999: 16) ажээ. Судалгааны энэхүү хандлагаасаа болж соёл судлал (культурология) нь Оросын шашны философи улмаар философийн нөлөөнд автсан судалгааны чиглэл болжээ.
Харин Зөвлөлт засаг, Сталины үед зөвлөлт маягийн хүнийг бий болгох, хүмүүжлийг төлөвшүүлэх болон нийгэмшлийг бүтээхийн төлөө судалгаагаа зориулах болж үзэл сурталжсан байдаг. Энэ нь шууд утгаараа эрдэм шинжилгээний судалгаа гэхээсээ илүү улс төржсөн үйлдэл байсан учраас төрийн төлөө, төрийн зорилгын төлөө үйлчилж байв. Төрөөс л зарласан зүйл албан ёсны, үнэн, түүнийг судлах ёстой болсон учир тэрхүү зүйл зөв, төрөөс тунхаглаагүй, “зөв” гэж үзээгүй нийгмийн үзэгдлийг судлах нь нь албан ёсны бус буюу “сөрөг” “дайсан” соёл болж байв. Тиймээс ч судлаачид соёлыг сайн муу, сөрөг, эерэг гэх мэтээр шинжлэх ухаанч бус хувийн үзэл бодлоор, ангич, намч байдлаар үнэлж дүгнэж байсан байдаг. Түүнчлэн соёл бол бүхэл (whole) зүйл тул дэлхийн хаана ч бүх хүн төрөлхтөнд түгээмэл үйлчлэх нэг л онол байх ёстой хэмээн үзсэнээрээ зарим талаар байгалийн ухаан шиг нэг хууль хайж, нийгэм-хүмүүнлэгийн ухаан гэсэн шинжээсээ гажиж байсан тохиолдол бий. Гэвч энэ нь тэр үеийн үзэл суртал, улс төрийн шийдвэрээс болж байсан гэдгийг ойлгох хэрэгтэй. Хэдийгээр судалгааны хандлага нь ийм байсан ч соёл судлалыг шинжлэх ухаан, хүмүүнлэгийн ухааны нэг салбар хэмээн сурталдаж байжээ.
1960-аад оноос уг соёл судлалд Марксизмаас гадна структурализм нэвтэрч онолын чиг хандлагад тодорхой өөрчлөлт авчирсан байдаг. Ингэснээр улс төрийн үзэл суртлаар тодорхой хүрээнд салж шинжлэх ухаан болон технологийн талын судалгааг анхаарах (илүү дэргэлэнгүйг Berry болон Epstein 1999 үзнэ үү) болжээ. Өөрөөр хэлбэл соёл судлал судалгааны салбарынхаа хувьд энэ үеэс л зохион байгуулагдан үүссэн гэж болмоор байна. Учир нь Хаант Оросын болон Сталины үеийн соёл судлал нь хангалттай сайн зохион байгуулагдаж, институтчилэгдээгүй, улс төрийн үзэл сурталд хэт автсан, шинжлэх ухаанч бус шинжтэй байсан юм.
Дээрх соёл судлал манай улсад ЗХУ болон ОХУ-ын судлаачдын бүтээлээр дамжин нэвтэрсэн бөгөөд өнөөг хүртэл орос хэлээр хөлөглөсөн хэвээрээ байгаа гэхэд хилсдэхгүй. Нэгэнт Монгол дахь соёл судлалын тухай дэлгэрэнгүй өгүүлсэн бүтээлүүд хангалттай бий тул энд уг ухааны тухай дэлгэрэнгүй дурдахаас түтгэлзлээ (жишээ нь Дорждагва, Сарантуяа, Долгорсүрэн 1998, Төмөрбаатар, Төмөрхуяг 2001 болон Дорждагва 2010-аас үзэж болно). 1990-ээд оны өөрчлөлтийн дараа Орос улсын соёл судлал онол, арга зүйн тодорхой хэмжээний гацаанд орсон нь манайд ч адилхан байж, түүнээс гарах гэсэн оролдлого идэвхтэй өрнөж байна. Энэ гацаанаас гарах боломжийн гарц нь магадгүй зөвхөн Англи хэлт ертөнцөд гэлтгүй Европ, Африк, Ази тивийн улсуудад хүчтэй хөгжиж байгаа cultural studies хэмээх салбар хоорондын ухаан байж болох юм. Энэ талаар дүгнэлт хэсэгт дэлгэрүүлж өгүүлэх болно. Энд бид cultural studies нь сайн, зөв, дэвшилтэт культурология нь хуучин, муу, бүдүүлэг гэж хэлж буй биш гэдгээ сануулахад илүүдэхгүй болов уу. Гэвч өмнө хэлсэн шиг культурология нь хувьслын онол болон Марксизмд тулгуурлаж, үзэл сурталд ихэд автсан байсан тул орчин үеийн нийгэм дэх соёлын асуудлыг судлахад онол, арга зүйн хувьд хоцрогдолтой, шинэлэг бус гэдгийг хүлээн зөвшөөрөх хэрэгтэй.  

            Соёл судлал буюу culturology

Энэхүү нэршил хоёр салаа утгатай байна. Нэгдүгээрт, Хаант Орос болон ЗХУ-ын үеийн культурология-г англи хэлрүү хөрвүүлсэн утга байна. “Хүйтэн дайны” үед социалист, капиталист гэгдэн эсрэгцэж байсан ЗХУ болон АНУ-ын шинжлэх ухааны зарим мэдлэг тэр дундаа нийгэм, хүмүүнлэгийн ухааны олон мэдлэг ондоошиж, нэг нэгэнтэйгээ өрсөлдөн, бие биедээ нэр хоч өгч байсан байдаг. Гэвч “хүйтэн дайн” дууссаны дараа тус хоёр улсын хооронд мэдээллийн урсгал чөлөөтэй болж, бие биеийхээ мэдлэг, ухааныг хүлээн авах болсноор ЗХУ-д байсан соёлыг судлах эрмэлзэлтэй культурология хэмээх ухааныг англи хэлэнд culturology гэж орчуулсан байна (Berry болон Epstein 1999-өөс дэлгэрүүлж харна уу).
Уг нэршлийн хоёрдугаар утга нь АНУ-ын антропологич Лесли Вайтын (Leslie White) 1949 онд хэвлүүлсэн The Science of Culture: A Study of Man and Civilization гэх бүтээлтэй холбоотой бөгөөд түүний соёл судлал (culturology) хэмээх ойлголт нь Хаант Орос, ЗХУ үеийн соёл судлалтай (культурология) огт хамаагүй байсан нь түүнийг бүтээлийг уншихад тодорхой байдаг (White 1949 болон Бум-Очир, Мөнх-Эрдэнэ 2012-ийг үзнэ үү). Зарим судлаачид дээрх culturology хэмээх нэршлийн хоёр утгыг ойлгоогүйгээс уг ялгааг нь анзаараагүй байна. Адилхан нэртэй байна гэдэг яг адилхан утгатай, адилхан судалгаа хийдэг гэсэн бүрэн нотолгоо биш тул бид культурология-ийн үүслийг Лесли Вайтын culturology-той холбохоо больж аль алийг нь яг ямар утгатай судалгаа хийж байсан бэ? Судалгааны гол онцлог, судлагдахуунаа харах ялгаа нь юу байсан бэ? гэдгийг сайн ойлгох хэрэгтэй байна. Учир нь культурология ч, Лесли Вайтын culturology ч тэр аль аль нь онолын хөгжлийн хувьд хуучирсан, орчин үеийн онол, хандлагуудад хүчтэй шүүмжлүүлсэн буюу одоогоор судалгааны идэвхтэй арга зүй биш болчихоод байгаа билээ.     
Гэтэл энэ байдлыг манай зарим эрдэмтэн ойлгохдоо “профессор Л.О.Уайт /1900-1975/ анх Мичиганы их сурууль дээр 1931 оноос эхлэн соёл судлалын лекц уншиж эхэлсэн байдаг. Тэрээр “Соёлын тухай шинжлэх ухаан” /1949/, “Соёлын эволюци” /1959/, “Соёлын тухай ойлголт” /1973/ бүтээлүүдээрээ соёл судлалыг бие даасан шинжлэх ухаан болохынх нь хувьд тууштай үндэслэж, улмаар үе үеийн эрдэмтэн судлаачид соёл судлалын судлах зүй, бүтэц, онцлог, судалгааны арга зүйг нарийвчлан тодотгосоор байна” (Дорждагва 2010: 18) хэмээн ташаарсан нь цөөнгүй бий. Учир нь culturology хэмээх нэршлийг ашигласан АНУ-ын антропологич Лесли Вайтын гол онол нь соёлыг шинжлэх ухаанч арга зүйгээр судлах зорилготой соёлын хувьслын онол юм. Уг онол хэд хэдэн чиг баримжаатай байжээ. Нэгдүгээрт, тэрээр 1881 онд Тайлорын хэрэглэж байсан соёлын хувьслын онолыг (cultural evolutionism) баримталж байсан бөгөөд энэ нь Тайлорын тухайн цагт үзэж байснаас онцын ялгаагүй  байсан юм. Хоёрдугаарт, соёлыг олон тоон дээр бус харин соёл гэдэг нэгэн ерөнхий зүйл төдийгүй тодорхой тооны хөгжлийн шаттай байдаг хүн төрөлхтөнд нэг л байдаг, түгээмэл зүйл гэж үзэж (White 1949: ix) байв. Улмаар энэхүү хүн төрөлхтөн даяар нэг л байдаг ганц соёлыг ерөнхийлж нэгтгэн судлах арга зүйг буюу өөрийнх нь нэрлэсэн culturology нь тухайн үеийн Ф.Боас болон түүний шавь нарын түүхэн өвөрмөц байдлыг онолыг (historical particularism) шүүмжилсэн (Service 1976: 613) утга агуулгатай байсан юм.
Тэрээр антропологийн гол судлагдахуун нь соёл учраас антропологи бол соёлын шинжлэх ухаан буюу science of culture гэж үзэж байсан бөгөөд товчилбол culturology гэж нэрийдсэн байдаг. Соёлын шинжлэх ухаан нь соёлын үзэгдэл дэх харилцааг тодорхойлж байдаг хүчин зүйлүүдийг судалдаг байна. Вайтын тодорхойлсоноор culturology нь янз бүрийн соёлын өвөрмөц чанарыг сонирхдоггүй харин соёл гэдэг бүхэл зүйлийн ерөнхий хэв шинжийг ойлгоход чиглэх (Moore 2009: 180) ажээ. Өөрөөр хэлбэл Вайтын үзлээр аливаа ард түмний соёл нэг нэгнээсээ ялгаатай, ондоо биш харин ч нэг л хэв маягтай гэж үзэж байгаа гэсэн үг. Ингэж үзвэл Хятадын соёл, Монголын соёл, Америкийн соёл гэдэг тус тусдаа ялгаатай зүйлүүд биш юм. Харин дэлхийн бөмбөрцөг дээр амьдран байгаа хүмүүс, улс түмнүүд өөр өөр соёлын үе шатанд байгаа гэсэн хувьслын онолын санаа гарч ирж байна. Бид түүний энэ баримтлалаас магадгүй Амазоны уугуул иргэд хамгийн доод шатны соёлтой бол АНУ хамгийн дээд шатны соёлтой гэсэн утга гарч ирж байгааг анхаарах ёстой. Гэтэл өнөөгийн нийгэм, хүмүүнлэгийн ухаан нийгмийн хувьслын онолын аливаа улс үндэстний соёлыг дээр доор гэж ялгасан энэхүү үндэслэлийг ихэд шүүмжлэн няцааж, өнөө бараг хэрэглээ больсон байгааг бодож үзүүштэй.[1]
Вайт өөрийн соёл судлалаа (culturology) нэгдүгээрт шинжлэх ухаан байх ёстой, хоёрдугаарт соёлыг судалж байх ёстой, гуравдугаарт учир зүй, шалтгаанцлалтай (deterministic) байх ёстой (White 1949: ix) гэсэн нь хувь бодгаль, эсвэл аль нэгэн соёлын өвөрмөц байдлыг чөлөөтэй илэрхийлж байдаггүй харин соёлын ерөнхий түгээмэл хуулийг үндэслэж байх ёстой гэсэн үг юм. Тэрээр culturology гэх нэршлээ байнга science of culture  хэмээт нэршилтэй хамт хэрэглэж байсан бөгөөд энэхүү нэр томъёоны гол агуулга нь өмнө хэлсэн шиг Хаант Орос, ЗХУ үеийн философи, шашин, урлагийг голчлон анхаарсан хожмын социалист хүнийг бий болгох зорилготой байсан соёл судлалтай (культурология) огт хамаагүй байгаа нь түүний бүтээлийг уншихад илт харагдаж байна. Мөн Вайт ЗХУ-ын соёл судлалын (культурология) талаар ямар нэгэн байдлаар мэдэж байсан гэх баримт бидэнд олдсонгүй. Магадгүй хожмийн судлаачид культурология-д тулгарсан онол арга зүйн асуудлыг шийдэх гэхдээ англи хэлт судалгааны бүтээлүүдийг шүүн үзэж, улмаар Вайтын culturology-той танилцан түүнтэй холбох гэж зүтгэсэн хувь хүний төсөөлөл, уран сэтгэмж байсан болов уу гэсэн дүр зураг өөрийн эрхгүй буулаа. Харин түүний соёл судлал болон ЗХУ-ын соёл судлал (культурология) хоёр хоёулаа материалист, хувьслын хандлагаар соёлыг судлах гэж оролдож байсанаараа төстэй юм.
Иймээс Монгол Улсын зарим сурах бичиг, бүтээлүүдэд дурдаж байгаа шиг Лесли Вайтын антропологи дахь соёлыг судлах гэсэн хандлага болох science of culture  буюу culturology-г ЗХУ-н соёл судлалтай (культурология) хольж хутгах нь “нэр нь ижил юм чинь агуулга нь ч адилхан байх” гэсэн маягтай бүдүүлэг харьцуулалт болж байна. Түүнчлэн нэг зүйлийг тодруулахад Вайтыг нас барсаны дараа түүний соёл судлал (culturology) гэх судалгааны хандлага нь Их Британид 1964 оноос бий болон хөгжсөн соёл судлал (cultural studies) хэмээх салбарын судалгааны давалгаанд дарагдан англи хэлт орнуудын судалгаанд хэрэглэгдэх нь улам бүр багассаар өнөө бараг ач холбогдол, хэрэглээгүй болсныг дурдах хэрэгтэй болов.
Гэвч энд Л.Вайт ЗХУ-н соёл судлал (культурология) гэх ухааныг эсвэл өөр соёл судлалын ухааныг үндэслэсэн үү, үгүй юу? гэдэг чухал биш юм. Харин өнөөгийн Монголд байгаа соёл судлалыг түүний culturology-той холбож үзэх хангалттай баримт байхгүй төдийгүй түүний онолыг өнөөгийн судалгаанд ашиглах нь учир дутагдалтай юм гэдгийг ойлгох хэрэгтэй болчихоод байна. Учир нь түүний энэхүү хандлага өмнө хэлсэн шиг XIX зууны үеийн нийгмийн хувьслын онолыг дахин сэргээн баримталсан шинэ хувьслын онол (neo-evolutionism) бөгөөд өнөө тус онол ихээхэн шүүмжлүүлж, хэрэглээ нь илт хумигдсан билээ. Дараа дараагийн онол өмнөх онолоо үгүйсгэн шүүмжилж, бие биеийхээ дутууг нөхөж, хөгждөг зарчим байдаг тул одоогоос хагас зуун жилийн өмнөх энэ онол, хандлагын нөлөө илт суларсан нь бодит байдал юм. Нэгэнт ийнхүү эрч хүч, бүтээлч байдлаа алдан шүүмжлэлд өртөн, хэрэглээ нь багассан онолыг Монголд шинэ тутам хөгжүүлэх гэж буй соёл судлалын ухаанд авч ашиглах нь эргээд гацаа, эргэлзээнд оруулах аюултай билээ. Бид Вайтын culturology нь шинжлэх ухаан юм уу аль эсвэл нийгэм хүмүүнлэгийн ухааны бие даасан нэг салбар биш, Оросын культурология-тай хамааралгүй харин антропологийн ухааны гол судлагдахуун болсон соёл гэдэг ойлголтыг Вайт хэмээх хувь судлаач ингэж судалбал яасан юм бэ? гэсэн санал буюу судалгааны онол, арга зүй юм гэдгийг ойлгох хэрэгтэй байна.

            Соёл судлал буюу cultural studies

Их Британид 1964 онд Бирминхамын Их Сургууль (University of Birmingham) дээр Орчин үеийн соёлын судалгааны төв (Center for Contemporary Cultural Studies) байгуулагдсан нь уг соёл судлалын үүсэл (Barker 2008: 6) болжээ. Энэ төв байгуулагдан анхны судалгаагаа хийж эхэлсэн үеэс л бусад тив, улсуудад соёл судлалын ухаан түгэн дэлгэрч, нийгэм, хүмүүнлэгийн ухаанууд дунд өөрийн байр сууриа олсон гэж болно. Гэвч энэ үед их сургуульд хараахан уг ухаанаар хичээл заадаг болоогүй байлаа. Уг ухаан судалгаа, номын дэлгүүрийн тавиур дээрх ном төдий л байсан юм. Их сургуульд, оюутанд л хичээл зааж байж өндийж буй ухаан түгэн дэлгэрч, ухаан болох билээ. Уг ухааны анхдагчид болсон олон хүн эхнээсээ л энэ бол манай салбарын судалгаа, харин харин энэ бол биш гэж гэх мэтээр уг ухааны хил хязгаарыг тогтоохыг хүсэхгүй байсан юм. Энэ байдал нь ахисан түвшний сургалтанд асуудал үүсгэхгүй ч бакалаврын түвшний оюутанд бие даасан зэрэг хамгаалах боломж өгөхгүй байв. Гэвч соёл судлал нь ямар нэгэн тодорхойлолтонд багтахгүй, хаа хамаагүй ухаан гэсэн үг биш. Беннеттийн үзэж буйгаар бол “соёл судлал нь ялгаатай салбар ухаануудыг үзэл баримтлалаас сонгон авч хүч болон соёлын харилцааг судалдаг салбар хоорондын ухаан” (Bennett 1998: 28) юм. Мөн Жон Сторэй “хэдийгээр зэрэг олгох хөтөлбөр, эрдэм шинжилгээний хурал, мэргэжлийн сэтгүүл, холбоо цөөнгүй бий ч яг соёл судлал гэж юу вэ? гэдэгт өгөх энгийн хариулт алга байна” (Storey 1996: 1) гэж хүртэл бичсэн байдаг. Энэ бүхнээс гадна “ихэнх соёл судлаачид судалгааныхаа талбарыг бүрэн гүйцэд тодорхойлсон зүйлгүй байдаг. Учир нь соёл гэдэг өргөн утга агуулгатай тул хамрахгүй сэдэв гэж тун бага” (Sardar and Loon 1998: 6) хэмээн үзсэн судлаачид ч бий.   
Орчин үеийн соёлын судалгааны төвийн анхны захирал Ричард Хоггарт (Richard Hoggart) байсан бөгөөд английн утга зохиолын судалгаагаар дагнасан салбар хоорондын судалгааны чиглэлтэй байв. Хоггарт анхнаасаа соёл судлалыг гурван хэсгээс бүрдсэн гээд нэгдүгээрт түүх болон философиос, хоёрдугаарт социологиос, гуравдугаарт хамгийн чухал болох утга зохиолын шүүмж (Hoggart 1970: 255) гэж үзэж байв.  Тус төвийн ажилчид болох Раямонд Вилламс (Raymond Williams), Стюарт Холл (Stuart Hall) зэрэг хүмүүс нь бүгдээрээ ажилчин ангиас гаралтай, зүүний үзэлтэй хүмүүс байсан байдаг. Тэдний энэхүү гарал үүсэл, үзэл бодлоос үүдэн тухайн үеийн соёл судлал Марксист шинж чанартай, зүүний буюу социалист улс төрийн баримжаатай нийгмийн шинжлэх ухааны салбар гэгдэж байв. Ингэснээрээ Английн ангийн ялгаа, төрийн бүтэц тогтолцоонд ихээхэн шүүмжлэлтэй хандаж арьс өнгө, жендер, бэлгийн асуудлыг судалж олон нийтэд хандсан улс төр болоод арилжааны шинжтэй сэдвүүдийг хөндөж байжээ (Sardar and Loon 1998: 26). Өөрөөр хэлбэл уг судалгааны сонирхолд үндэслэгчдийнх нь хувийн үзэл бодол ихээр нөлөөлж байсан гэсэн үг.
Гэвч 1970-аад оноос Марксист чиг хандлагаа орхиж, судалгааны сэдэв нь ч илүү өргөн хүрээтэй болж иржээ. Учир нь тэр үеийн ЗХУ-ын гадаад бодлого нь Зөвлөлийн тогтолцоог бий болгож, түүнийг нь эсэргүүцсэн Зүүн Европын зарим улсад цэрэг оруулсан зэрэг нь Английн зүүний үзэлтнүүдийн дургүйцлийг төрүүлсэн байна. Мөн Английн Ерөнхий сайд Маргарет Тэтчер (Margaret Thatcher) ч Үйлдвэрчний Эвлэл, ажилчдын үймээнийг дарж, эрс либерал бодлого баримтлах болсон нь ажилчин ангийн хүчийг ихэд сулруулжээ. Улмаар соёл судлал нь 1990-ээс оноос ажилчин ангийн гэхээсээ илүү хэл, нийтийн соёл, арьстан угсаатан, нийгмийн давхраажил, жендэр, феминизм, соёлын бодлого, дайн, даяаршил, медиа, дижитал үйл явц, виртуал соёл, урлаг, уран зохиол, технологи зэрэг асуудалд илүү анхаарах болжээ.[2]
Судалгааны аргын хувьд соёл судлаачид өөрсдийн гэсэн бие даасан арга зүй байхгүй ч бусад нийгэм, хүмүүнлэгийн ухааны судалгааны аргуудаас чөлөөтэй авч ашигладгаа хүлээн зөвшөөрсөн байдаг. Энэ бүхнээсээ үүдэн соёл судлал (cultural studies) нь бие даасан шинжлэх ухаан эсвэл салбар ухаан гэж үзэлгүй салбар ухааны эсрэг (anti-discipline) гэж үзсэн (Sardar and Loon 1998: 6-8) байна. Түүнчлэн Британника тайлбар тольд ч уг ухааны салбар хоорондын (interdisciplinary) гэж тодорхойлжээ.[3] Соёл судлалын судалгааны талбар нь өнөөгийн аж үйлдвэржсэн нийгэм  болохоос уламжлалт нийгэм биш юм. Иймээс өмнө хэлсэн соёл болоод хүчний харилцааг судалдаг ухаан маань хэн соёлын бүтээгдэхүүнийг эзэмшиж, хянаж байдаг вэ? соёлын бүтээгдэхүүн түгэх механизм юу вэ? зэрэг асуудалд анхаарлаа хандуулдаг. Хүч гэдэг нь нийгэмд үйлчилж буй бүхий л хөндлөнгийн нөлөөг хэлж буй ерөнхий утгатай үг. Нийгмийн аливаа харилцаа улс төрийн болоод ямар нэгэн гадны оролцоо, хувь нэмэргүй явагддаггүй. Эндээс соёл судлал нь соёл гэж юу гэдгийг тодорхойлох гэж оролддог ухаан гэхээсээ илүү аливаа бүлэг, хүмүүсийн амьдралын өвөрмөц замналыг судалдаг ухаан болох нь харагдана.  
Өнөөгийн байдлаар уг соёл судлалын судалгааны хөгжил өмнө дурдсан хоёр соёл судлалтай харьцуулбал өндөр хэмжээнд байгаа бөгөөд цөөнгүй их сургууль ийм хөтөлбөр, ажлын байртай болоод байна. Энэ салбар ухаан зөвхөн англи хэлт улсуудад буй биш Франц, Итали (Sardar and Loon 1998: 66), Герман (Burns 1995: 1-8) гэх мэт Европын тэргүүлэх улс Африк, Азийн цөөнгүй оронд (Sardar and Loon 1998: 74) нэвтэрч хөгжиж байна. Гэвч уг мэргэжлээс төгссөн хүн яг соёл судлаач гэсэн нэртэй биш байгаа бололтой. Уг өгүүллийг бичих явцад уг мэргэжлээр төгссөн хүний мэргэжлийн нэр юу вэ? гэдэг хангалттай сайн тодорхой биш байна. Өөрөөр хэлбэл философиор их сургууль төгссөн хүн философич гэсэн нэртэй мэргэжилтэн болдог бол дээрх соёл судлалаар мэргэшсэн хүн яг ямар нэртэй мэргэжилтэй вэ? гэсэн үг. Магадгүй энэ байдал дээр дурсан уг ухааныг салбар хоорондын судалгаа гэж тодорхойлж байгаагаас болсон болов уу. Жишээ нь бидний сайн мэдэх феминизм судлалаар их сурууль төгссөн хүн феминизмийн тухай судалдаг хүн болохоос антропологич, социологич зэрэг шиг шууд мэргэжлийн нэршил авдаггүй. Учир нь уг судалгаа салбар хоорондын шинжтэй юм. Гэвч энэ байдал нь муу, муухай гэсэн үг биш харин ч судалгаа хийх явцад салбар хоорондын судалгаанууд аль нэг том салбар ухааны судалгааны чиглэлд баригдалгүй, “хайрцагнаас” гарч, чөлөөтэй сэтгэж, аль олон салбарын мэдлэгийг ашиглан харин ч үр дүнтэй дүгнэлтэнд хүрч байдаг. Тиймээс сүүлийн үеийн шинжлэх ухааны хандлага нь “энэ судлагдахуун бол манай судлагдахуун, тэр нь бол биш, энэ нь танайх” гэх мэтээр ангилан ялгаж, бие биеэсээ ондоошсон хэтэрхий ялгаатай болсон судалгааг хөгжүүлэхээсээ илүү хамтарсан, нэгдсэн судалгаа хийх буюу салбар хоорондын чиглэлийг ихэд хөхиүлэн дэмжиж байгаа билээ.   

Соёл судлал Монголын их дээд сургуульд

Өгүүллийн эхэнд Монгол Улсын их дээд сургуульд зааж буй соёл судлал хичээл болон зарим судлаачийн бүтээл нь соёл судлал хэмээх ухаанаа гүйцэд тодорхойлоогүй байгаа тухай өгүүлсэн. Ийнхүү гүйцэд тодорхойлоогүй байгаа хэмээн зоригтой хэлж буйгаа нотлохын тулд их дээд сургуулийн соёл судлал хичээлийн голлох сурах бичиг болсон профессор Т.Дорждагвын зохиосон Соёл судлал хэмээх бүтээлээс иш татвал “... ийм чиглэлийн хичээлийг англи хэлт орнуудад “Anthropology”, “Cultural anthropology”, “Social anthropology, “Ethnology”... гэж нэрлэх нь бий. Бид харин “Соёл судлал” гэж нэрлэсэн билээ...” (Дорждагва 2010: 12) хэмээсэн янзтай байна. Гэвч үнэндээ дээрх нэршлүүд нь яаж ч орчуулсан соёл судлал гэж монгол хэлэнд буухгүй. Тухайлбал anthropology гэдэг нь хүн судлал гэсэн үг бол cultural anthropology нь соёлын антропологи гэсэн үг, харин ethnology нь угсаатан судлал гэсэн үг юм. Дээрх шинжлэх ухааны нэршлүүд бүгд энэ маягаар орчуулагдан нэгэнт хэвшин тогтсон ойлголт юм.  Хэрэв бид соёлыг судалдаг ухаан болгоныг соёл судлалтай (культурология) адилхан гэх эсвэл нэг салбар нь гэж үзэх юм бол магадгүй нийгмийн ухааны салбарууд бүгд соёл судлал юм уу эсвэл соёл судлалын салбар ухаанууд болж таарах болов уу. Нийгэм-соёлын антропологийн хувьд соёл хэмээх ойлголтыг судалдаг ч ЗХУ-ын эсвэл ОХУ-ын соёл судлал (культурология), англи хэлт ертөнцөд байгаа соёл судлал (cultural studies) аль алинтай нь адилхан гэхээсээ илүү ондоо зүйл, эрс ялгаа ихтэй ухаан билээ. Антропологи аль болох өөрийнхөө гэхээсээ илүү бусдын соёлыг судалдаг бол өмнөх хоёр соёл судлал өөрийнхөө төдийгүй орчин үеийн аж үйлдвэржсэн нийгмийг судалдаг зарчимтай. Антропологийн судалгааны арга зүй нь оролцон ажиглах (participant observation) буюу судалж буй соёлынхоо дунд хамгийн багадаа нэг жил амьдардаг бол өмнөх хоёр соёл судлал өөрийн гэсэн бие даасан арга зүй гэхээсээ илүү бусад нийгэм-хүмүүнлэгийн ухаануудын арга зүйг ашигладаг гэх мэт онол арга зүй хийгээд судлагдахууны их ялгааг хэлж болно.
Магадгүй профессор Дорждагва өнөөгийн монголын соёл судлалд тулгараад буй онол арга зүйн асуудлыг шийдэх гарц хайн түүнийгээ нийгэм-соёлын антропологи гэж үзэж байгаа юм болов уу. Гэвч товчоор хэлбэл нийгэм-соёлын антропологи нь түүх, судалгааны арга барил, онол, үзэл хандлага, судлагдахуун, бусад нийгэм-хүмүүнлэгийн ухаанд эзлэх байр суурь, дарах жингээрээ культурология төдийгүй cultural studies хоёрын аль алинаас нь ялгаатай, харьцангүй бие даасан салбар ухаан (discipline) юм. Тиймээс бид өнөө монголд байгаа соёл судлал гэх ухааныг нийгэм-соёлын антропологитой адил эсвэл түүний дэд салбар ухаан нь гэх мэтээр зүтгэж байхаар англи хэлт ертөнцөд буй cultural studies-тай холбон уг ухааны судалгааны арга зүй, судлагдахуунаас суралцаж, зохиол бүтээлтэй нь танилцвал илүү үр дүнтэй юм. Чухам яагаад ингэх учиртай вэ? Үүнийг Монгол Улсын их дээд сургуульд зааж буй соёл судлал хэмээх хичээлийн сургалтын хөтөлбөрийг Канадын Викториагийн Их Сургуулийн (University of Victoria) соёл судлал хичээлийн хөтөлбөртэй харьцуулан тайлбарлая.

Монголын их сургуулиуд
Викториагийн Их Сургууль
I лекц: Соёлын тухай ойлголт, ойлголтын хөгжил
I лекц: Удиртгал (Introduction)
II лекц: Соёлыг авч үзэх хандлага, соёлын загвар, соёлын функцууд
II лекц: Соёлыг бүтээх (Making Culture)
III лекц: Нийтийн (The Popular)
III лекц: Балар эртний үеийн соёл, сүсэг бишрэлийн эртний хэлбэрүүд
IV лекц: Марксизм (Marxism)
V лекц: Феминизм (Feminism)
IV лекц: Дундад зууны үеийн Мезоамерикийн соёл: Ольмекууд, Тольтекууд, Маячууд, Ацтекуудын соёл
VI лекц: Психоанализ болон Пост-структурализм (Psychoanalysis and Post-Structuralism)
VII лекц: Үргэлжлэл (Continued…)
V лекц: XVIII зууны үеийн баруун европын нийгэм        улс төр, шашны амьдрал, шинэ үзэл санаа: Соён гэгээрүүлэгчид
VIII лекц: Постмодернизм (Postmodernism)
IX лекц: Арьстан (Race)
X лекц: Загвар (Fashion)
XI лекц: Хөгжим (Music)
VI лекц: Византийн соёл
XII лекц: Дижитал (Digital)
VII лекц: ХХ зууны Баруун европын соёлын хямрал          ба соёл судлаачдын дунд үүссэн онолын маргаан
XIII лекц: Киборг (Cyborg)
XIV лекц: Худалдаа хийх (Shopping)
VIII лекц: ХХ зууны Монголын соёл
XV лекц: Дэд соёл (Subcultures)

Монгол улсын их дээд сургуулиуд болон соёл судлал хичээл заадаг багш нар хичээлийн хөтөлбөрөө нэг жишигт оруулах, агуулгаа зөрүү ялгаагүй болгож жигдлэх талаар идэвхитэй ажиллаж буй тул дээрх хүснэгтэнд харуулсан 8 лекцийн сэдэв монголын бүх сургуулийг төлөөлөх боломжтой. Хүснэгтийн нөгөө талд буй Викториагийн Их Сургуулийн 15 лекцийн сэдэв зөвхөн тус сургуульд хамаарахгүй Канад, АНУ, Английн сургуулиудтай ч зарим талаар давхацсан агуулагатай байгааг энд цохон тэмдэглэе. Гэвч сургуулиудын лекцийн сэдэв хоорондоо зөрүүтэй байдаг. Их сургуулийн гол үйлчлүүлэгч оюутан чанартай хичээлийг сайн багшаар заалгах ёстой учраас хичээлийн сэдэв, ном сурах бичиг зөрүүтэй ч байх учиртай. Нэгэнтээ их сургуулийн хичээл гэдэг тухайн хичээлийг зааж буй багшийн өмч байдаг тул багш аль болох бусад багшаас ялгаатай, сонирхолтой хөтөлбөр оюутанд санал болгож, түүгээр адилхан хичээл заадаг бусад багштайгаа өрсөлддөг. Гэвч энэ нь хэн дуртай нь юу дуртайгаа заадаг гэсэн үг биш бөгөөд нэгэнт хэвлэгдсэн, судлагдсан сэдвийн хүрээнд хичээлээ заах ёстой гэсэн үг болно.  
 Гол асуудал маань монгол улсын их дээд сургуульд зааж буй хичээлийн агуулга барууны сургуулиудын агуулгатай нийцэхгүй байна. Яагаад үүнийг нийцүүлэх ёстой вэ? Шинжлэх ухааны түгээмэл чанар гэж хэлж болмоор ойлголт нийт дэлхийн их сургууль, судалгаа шинжилгээний байгууллага, шинжлэх ухаанд үйлчилж байх ёстой. И.Ньютоныг, түүний бүтээлийг физикээр мэргэшиж буй оюутан, хичээл заадаг багш, судлаач бүгд мэднэ. Үүнтэй адилаар Амазоны ширэнгийн хажуухад байх их сургуульд юм уу эсвэл Монголд бүр эсвэл Европын аль нэг оронд философи үзэж буй ямар ч оюутан, хичээл зааж буй ямар ч багш Сократ, Платон, Локкын бүтээлийг мэдэж, зааж байдаг. Орост байна уу, Хятадад байна уу, эсвэл АНУ-д байна уу хаана ч ялгаагүй нийгэм-соёлын антропологиор суралцаж байгаа ямар ч оюутан Б.Тайлор, Б.Малиновски, К.Леви-Стросс нарын бүтээл туурвил, онол сэтгэлгээг мэдэж байдаг зарчимтай. Харин Монголд соёл судлалаар суралцаж буй оюутан Ричард Хоггарт (Richard Hoggart), Раямонд Вилламс (Raymond Williams), Стюарт Холл (Stuart Hall) нарын бүтээл туурвилыг хэр мэдэх бол. Тэдний үндэслэсэн соёл судлалын (cultural studies) талаар хэр мэдэх бол. Зарим багш нар маань эдгээр судлаачдын талаар сонсоогүй яваа байж ч мэднэ. Энгийн жишээ гэхэд монголын аль нэгэн их дээд сургуульд соёл судлалын мэргэжлээр суралцаж байгаа оюутан гадаадын аль нэг сургуульд уг мэргэжлээрээ шилжин суралцах болоход тухайн оюутны үзсэн хичээлүүдээс хэд нь хүлээн зөвшөөрөгдөж, кредит нь тооцогдох бол. Мөн яг эсрэгээрээ европын аль нэг сургуулиас уг мэргэжлээр суралцаж байсан оюутан монголд ирэхэд юу болох вэ? Тиймээс бид Монголд буй соёл судлал культурология юу? culturology юу? эсвэл cultural studies уу? аль соёл судлал вэ? гэж асууж байгаа болно.
Өмнө дурдсан шиг бидний бодоход Монгол Улсад нэгэнт нэвтэрсэн культурология-ийн онол арга зүйн мухардлын гарцыг cultural studies-аас хайвал ямар вэ? Учир нь нөгөө соёл судлал болох Вайтын culturology нь нийгмийн хувьслын онолын хандлагатай бөгөөд уг байдлыг нь шүүмжилсэн, ямар алдаа дутагдалтай болох талаар нь олон судалгааны бүтээл хэвлэгдсэн, нэгэнт уг онол хэрэглэгдэхээ больсон тул өнөө үеийн нийгэм, хүмүүнлэгийн судалгаанд төдий л ач холбогдолгүй болчихсон байна. Зүүн Европын улсууд ч зөвлөлтийн маягийн культурология-г барууны cultural studies-аар сэлгэж ололттой талаа сайжруулж, дутагдалтай талаа нөхөж байна. Бид ч энэ жишгийг даган өөрсдийн судалгааны хандлага, онол арга зүйгээ сайжруулж, хамгийн гол нь нэгэнт судалгааны төв болсон англи хэлт мэдлэг, мэдээллийн баазад нэвтэрч болохгүй гэх газаргүй юм.         


Ном зүй

Barker, Chris. 2008. Cultural Studies: Theory and Practice. London: Sage Publishing.

Bennett, Tony. 1998. Culture: A Reformer’s Science. London: Sage Publishing.

Berry, Ellen E. and Epstein, Mikhail N. 1999. Transcultural Experiments: Russian and American Models of Creative Communication. New York: St. Martin's Press.

Burns, Rob. 1995. German Cultural Studies: An Introduction. Oxford: Oxford University Press.

Hoggart, Richard. 1970. Schools of English and contemporary society. Speaking to each other (Vol. 2). London: Chatto & Windus.

Moore, Jerry. 2009. Vision of Culture: an Introduction to Anthropological Theories and Theorists. Oxford: AltaMira Press.

Sardar, Ziauddin and Loon, Borin Van. 1998. Introducing Cultural Studies. New York: Totem Books.

Service, Elman. 1976.  Leslie Alvin White, 1900–1975. American Anthropologist 78:612–617.

Sneath, David. 2007. The Headless State: Aristocratic Orders, Kinship Society, and Misrepresentations of Nomadic Inner Asia. New York: Columbia University Press.

Storey, John. 1996. What is Cultural Studies: A Reader. London: Arnold.  

White, Leslie A. 1949. The Science of Culture: A Study of Man and Civilization. New York: Farrar, Straus and Cudahy.

А.А.Радугин. (орч. Х.Лхамдорж, П.Чойжил). 1999. Соёл судлал. Улаанбаатар: Соёл Урлагийн Их Сургууль.

Д.Бум-Очир, Г.Мөнх-Эрдэнэ. 2012. Нийгэм соёлын хүн судлалын онолын үүд. Улаанбаатар: Admon. 

Ж.Төмөрбаатар, Н.Төмөрхуяг. 2001. Соёл судлалын үндэс. Улаанбаатар: Бит Сервис.

П.С. Гуревич. 2004. Соёл судлал. Улаанбаатар: Admon.

Т.Дорждагва, Н.Сарантуяа, Ж.Долгорсүрэн. 1998. Соёл судлалын үндэс. Улаанбаатар: МУИС-ийн хэвлэх үйлдвэр.
Т.Дорждагва. 2010. Соёл судлал. Улаанбаатар: Admon.



[1] Нийгмийн хувьслын онолын энэхүү хандлага монголын жишээн дээр хэрхэн хэрэгжсэнг Дэвид Снийтийн (David Sneath) Тэргүүнгүй төр: Нүүдэлчин Дотоод Азийн талаарх Буруу Тайлбар болон Язгууртны Дэг журам, Ураг төрөл, Нийгэм (The Headless State: Aristocratic Orders, Kinship Society, and Misrepresentations of Nomadic Inner Asia) бүтээлээс лавлан харах боломжтой.

ДУНДАД УЛС ДАХЬ МОНГОЛ УГСАА БОЛОН ХЭЛНИЙ АСУУДАЛ

Кэмбрижийн Их Сургуулийн Нийгмийн антропологийн тэнхимийн багш Урадын Э.Булаг Англи хэлнээс орчуулсан: Ч.Мөнхтуул  ( Миньзу Их Сургууль, Ант...